Iraq yéngi asasiy qanun layihisi kichiktürüldi


2005.08.23

Iraq rehberliri iraqning yéngi asasiy qanun layihisini düshenbe küni iraq parlaméntigha tapshurushi kérek idi. Lékin ular, téxi birterep bolmighan bezi mesililerni hel qilish üchün asasi qanun layihisining toluq tékistini parlaméntqa sunushni üch kün kéchiktürgenlikini bildürdi. Xewerlerge qarighanda, hazirche parlaméntqa asasiy qanun layihisining toluq bolmighan bir tékisti sunulghan.

Amérika hökümiti uzundin biri, asasiy qanun layihisini belgülen'gen waqit ichide parlaméntqa sunushi üchün iraq rehberlirige bésim ishlitiwatatti.

Sünniyler wekilliri qattiq turmaqta

Fransiye agéntliqining xewer qilishiche, iraqtiki ikki chong étnik guruppa bolghan shiyeler we kürdlerning wekilliri amérika hökümitining bésimi bilen özlirining teleplirini yumshitip, iraqning yéngi asasiy qanun layihisining pütün maddiliri üstide kélishken.

Lékin, iraqtiki yene muhim bir étnik we diniy guruppa hésablan'ghan we saddam hüseyin hakimiyiti dewride iraqta nurghun imtiyazlargha ige bolghan sunniylerning wekilliri asasiy qanun layihisining nurghunlighan maddilirigha qarshi chiqmaqta.

Iraq bash ministiri ibrahim jeferi seyshenbe küni baghdadta muxbirlargha bergen bayanatida, wekillerning yéngi asasiy qanun layihisining pütün maddiliri üstide kélishkenlikini bildürdi. Emma iraqtiki sunniylerning wekilliri téxi nurghun mesililerning hel bolmighanliqini tekitlep, eger asasiy qanun layihisi mewjut shekli bilen parlaméntqa sunulsa, iraqta toqunushlarning dawamlishishigha we iraqning parchilinishigha seweb bolidu, déyishmeste.

Sünniylerning burunqi orni

Iraqning yéngi asasiy qanun layihisini tüzüp chiqish komiti'étining sunniy ezasi salih elmotlaq, iraqtiki sunniylerning 99 pirsenti yéngi asasiy qanun layihisige qarshi, dédi.

Iraqtiki sunniyler saddam hüseyin hakimiyiti dewride, iraqtiki eng imtiyazliq étnik we diniy tebiqe idi. Gerche ular san jehettin iraq nopusining peqet 17 pirsentini teshkil qilsimu, emma siyasiy, iqtisadiy we herbiy jehetlerdin iraqtiki hökümran sinip hésablinatti. Amérikining iraqqa qarshi hujumi netijiside, saddam hüseyin hakimiyiti aghdurulghandin kéyin, iraqtiki sunniyler jem'iyettiki üstün ornini yoqatti. Bügün amérika qisimlirigha qarshi heriket élip bériwatqan qarshilashquchi küchlerning asasliq qisimini iraqtiki sunniyler teshkilleydu.

Sünniyler – iraq muqimliqidiki asasiy amil

Amérika hökümiti, iraqtiki qarshilashquchi küchlerning herikitini ajizlitish üchün sunniylerning iraqning hakimiyet sistémisigha qatnishishini terghib qilmaqta hemde sunniylerning teleplirini diqqetke élishi üchün iraqtiki shiye we kürd rehberlerge bésim ishletmekte. Chünki sunniylerge iraqtiki hakimiyette orun bermey turup, iraqta muqimliqni tiklesh mumkin emes. Iraqta muqimliq tiklenmey turup, amérikining iraqtiki herbiy qismlirini iraqtin chikindürüshi mumkin bolmaydu.

Xewerlerge qarighanda, iraqtiki sunniyler yéngi asasiy qanun layihisidiki fédéralism qatarliq maddilargha qet'iy qarshi iken. Eger iraqta fédéral bir hakimiyet sistémisi qurulsa, sunniyler iraqning néfit kirimidin mehrum qalidiken. Chünki iraqning néfit zapasliri iraqning jenubiy we shimaliy rayonlirida bolup, bu rayonlar asasliqi shiyeler we kürdlerning kontrolluqida iken.

Emma, nurghunlighan analizchilar, iraqtiki sunniylerning ri'alliqqa ten bérishini tewsiye qilmaqta. Ularning éytishiche, emdi sünniylerning iraqtiki hakimiyette burunqidek chong rol oynishi, iraq nopusining 60٪ din köprekini teshkil qilghan shiyeler üstidin hakimiyet yürgüzüshi mumkin emes. Gerche kördler, sunniy mezhibige mensup bolsimu, emma iraqtiki sunniylerning, saddam höseyin hakimiyiti dewride kürdlerge qarita élip bérilghan qattiq qol siyaset tüpeylidin, kürdler bilen birliship shiyelerge qarshi turushi imkansiz. Shunga ular, hazirqi weziyette, yéngi démokratik iraqta özlirige layiq bir orunni igilesh üchünla tirishishi kérek. (Qanat)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.