Istanbul 4 - nöwetlik xelq'ara musulman yashlar munbiri we 5 - iyul ürümchi qanliq weqesi
Muxbirimiz arislan
2009.07.16
2009.07.16
RFA Photo / Arslan
Yighin'gha türkiye iqtisad we jem'iyet tetqiqat idarisi bashliqi rija'i qutan, sa'adet partiyisi re'isi numan qurtulmush, xelq'ara yashlar munbiri teshkilati re'isi hesen bitmes, musulman oqughuchilar birleshmisi jem'iyitining bashliqi mustafa tahhan qatarliq shexsler qatnashti.
Yighin'gha yene, Uyghur yashlargha wakaliten sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining bashliqi hidayetulla oghuzxan bashchiliqida bir hey'etmu teklip bilen qatnashti.
Yighinda xelq'ara yashlar munbiri teshkilatining re'isi hesen bitmes ependi we türkiye sa'adet partiyisining re'isi proféssor numan qurtulmush échilish nutuqi sözlidi.
Yighinda yene, sherqiy türkistan ma'arip we hemkarliq jem'iyitining mes'ulliridin abdulhekimxan mexsum ereb tilida söz qilip Uyghurlarning tarixini anglatqandin kéyin, Uyghur diyarining hazirqi siyasi weziyiti bolupmu 5 - iyul ürümchi qanliq weqesi heqqide melumat berdi.
Yighinda yene, xelq'ara yashlar munbiri teshkilatining re'isi hesen bitmes ependi söz qilip mundaq dédi: "kündilik mesililerge alaqidar yashawatqan dunyagha qaraydighan bolsaq, epsuslinarliq bilen köz aldimizgha kélidighan menzire shu. Qizil kommunist xitay, yérim esirdin biri sherqiy türkistandiki musulman qérindashlirimizgha qarita yürgüzüwatqan zulumni köpeytip, eng axirqi ikki hepte ichide heddidin éship zulum qilishni téximu kücheytti. Ehwal bu halda iken, bizler musulmanlar sherqiy türksitan'gha yardem qilalmiduq. Epsuslinarliq bilen bizdin yardem kütüwatqan qérindashlirimizgha yardem qolimizni sunalmiduq."
Yighinda sa'adet partiyisining re'isi proféssor numan qurtulmush ependi söz qilip islam döletlirining ürümchide yüz bergen weqelerge süküt qilip turuwatqanliqini qattiq eyiblep mundaq dédi: "bügünki künde musulmanlar siyasi ajizliq ichide yashimaqta. Sherqiy türkistanda yüz bériwatqan qetli'amlar toghrisida islam döletlirining re'isliri bir jümle söz qilmidi. Héchbir qedem basmidi. Musulman dunyasining yashliri choqum shuni bilishi lazimki, xelq'ara mesililerge xelq'araliq chare tépish lazim. Uningdin bashqa hel qilish yoli yoqtur."
Biz bu yighin jeryanida sa'adet partiyisining re'isi numan qurtulmush ependi bilen Uyghur mesilisi heqqide söhbet élip barduq.
So'al: numan qurtulmush ependi, türkiye bash ministiri rejep tayip erdughan xitaylarning Uyghurlargha qarita milliy qirghinchiliq élip bériwatqanliqini bayan qilghandin kéyin, xitay da'iriliri tehdit qilp, uningdin milliy qirghinchiliq ipadisini qayturuwélishni telep qildi. Siz sa'adet partiyisining re'isi bolush süpitingiz bilen, chaghliyan meydanida söz qilghanda xitayning Uyghur diyarida, milliy qirghinchiliq qiliwatqanliqini ipadilidingiz. Belki xitay da'iriliri sizgimu tehdit qilishi mumkin, siz buninggha néme deysiz ?
Jawab: biz ötkenki yighindimu sözlep öttuq, bügünki künde sherqiy türkistanda yüz bériwatqan bir milliy toqunush emes, sherqiy türkistanda yüz bériwatqan étnik qirghinchiliq pa'aliyiti. Bir milliy qirghinchiliqtur we bir diniy qirghinchiliqtur. Yeni insanlar Uyghur türkliri bolghanliqi üchün séstimliq halda uzun yillardin biri dawam qiliwatqan ayrimchiliq chékige yetti. Insanlar oqqa tutuldi, yol otturisida uruldi. Dukanliri chéqildi, öyliride xatirjem turalmidi, néme sewebtin? bu ademler Uyghur türkliri bolghanliqi üchün, shu sewebtin bu bir milliy qirghinchiliqtur. Elwette hörmetlik bash ministirning sözligini toghra. Sözlesh bilenla kupaye qilishqa bolmaydu, türkiye bu heqte choqum aktip bir rol oynishi we bu xil mesililerni xelq'ara sehnige élip chiqishi kérek. Türkiye buni qilalaydighan döletlerdin biri.
So'al : hörmetlik re'is ependi, sizmu Uyghurlar üstidin milliy qirghinchiliq élip bérildi dégen ipadide bundin kéyinmu ching turamsiz?
Jawab : elwette shundaq. Bu ochuq - ashkara milliy qirghinchiliq. Bu milliy qirghinchiliqni toxtitish üchün aldi bilen üch chong teshkilatni heriketke atlandurush lazim. Yeni birleshken döletler teshkilati, islam qurultiyi teshkilati, yawrupa ittipaqi, uningdin bashqa yene, tesiri küchlük bezi döletler bar, bu döletler arqiliq xitaygha bir türküm bésim qilghili bolidu. Biz bek endishe qiliwatqan bir ish bar, u bolsimu xitay bu weqe bizning ichki ishimiz, bu ishqa arilashqanlarni ölümge höküm qilimiz, dep élan qildi. U yerde minglarche tutulghanlar bar. Bezi reqemlerge qarighanda 5000 kishi, bashqa bir menbelerge qarighanda téximu köp. Bezi insanlarning tutulghan yaki totulmighanliqi téxi éniq emes. Bu sewebtin aldimizdiki künlerde yüzlerche belki minglarche insanlarni ölümge höküm qilish meydan'gha chiqsa, buningdin yeni tereqqiy qilghan döletler, özlirini medeniyetlik hésablaydighan döletler nomus qilmamdu? dunyaning her qandaq bir yéride biri ölümge höküm qilinsa dunyani béshigha kyigen erkin dunya qeyerde? xitay ochuq sözlewatidu, bularni ölümge höküm qilimiz, dep, biz xelq'ara jem'iyetning bésimi astida siyasi tengpungluqni saqlighili bolidu dep qaraymiz. Türkiye buni qilalaydighan bir dölet. Hökümetning heriketke ötüp xitaygha qarshi bir diplomatiye herikiti meydan'gha chiqirishini ümid qilimen. Buni qilmaq mumkin bolidu.
So'al :hörmetlik re'is ependi 5 - iyul ürümchi qanliq weqesi heqqide bash ministir erdughanning hazirqi meydanini kupaye qilidu dep qaramsiz?
Jawab : yaq, kupaye qilidu dep qarimaymiz. Shuning üchün biz 11 maddiliq bir höjjet chiqarduq. Bu höjjette türkiye parlaméntining mexpiy yighin échip bu mesilini muzakire qilishi intayin muhim. Bu mesilini xelq'ara meydan'gha élip chiqish kérek. Uningdin bashqa yene, siyasiy panahliq we musapirlar mesilisi bar. Dunyada 30 gha yéqin dölette 100 mingdin artuq Uyghur musapirlar bar, bu musapirlarning ehwali qandaq bolidu? bolupmu türkiyide yashawatqan 10 minglarche Uyghur qérindashlirimizgha puqraliq salahiyiti bérish kérek, türkiye buni qilalaydu, bu heqte héchkimning cheklimisige uchrimaydu.