Kanada hökümiti kanadadiki xitay jasuslirigha qarita tedbir élip barmaqchi

Awstraliyidiki xitay diplomati chén yonglin 2005-yili 4-iyun küni awstraliyining sidniy shehiride tyen'enmi'én weqesining 16 yilliq xatire künide. Chén yonglin xelq'ara metbu'atlargha awstraliyide 1000 din artuq xitay jasuslirining barliqini éytqan idi. AFP

Kanadada yéngi hökümet ish béshigha kelgendin kéyin, kanada xitay munasiwetliride körünerlik özgürüshler yüz bermekte.

Aldinqi küni kanada tashqi ishlar ministiri Péter Mackay xitay jasuslirining kanadaning sana'et we yuqiri pen-téxnika mexpiyetliklirini oghrilash weqelirige intayin diqqet qiliwatqanliqini bildürdi.

Buningdin birqanche kün ilgiri, kanada hökümiti xitay da'irlirining kanadadin import qiliwatqan mashina zapchasliridin yuqiri baj élip, dunya soda teshkilatigha bergen wedisige xilapliq qiliwatqanliqini eyibligenidi. Uningdin bashqa, ti'en'enmén weqesi jeryanida ti'en'enméndiki maw zédungning resimige tuxum étip, siya chachqanliqi üchün, uzun yil qamaq jazasigha höküm qilin'ghan we jaza mudditi toshqandin kéyin, taylandqa qéchip chiqqan lu déchénggha kanada hökümitining siyasi panaliq bergenliki, kanada bilen xitayning munasiwitini jiddiyleshtürüwetkenidi. Kanada tashqi ishlar ministirining, xitay jasuslirining kanada yuqiri pen-téxnika axbaratlirini oghurlawatqanliqi heqqidiki sözliri otning üstige yagh chachqandek boldi.

Kanada xitay jasuslirini bir terep qilishta qet'iy niyetke keldi

Kanada tashqi ishlar ministiri Péter Mackay ning bildürishiche, hazir kanada hökümitining bu mesilini xitay hökümitidin soraydighan we kanadadiki xitay jasuslirini bir terep qilidighan waqit yétip kelgen. U mundaq deydu:

Biz bu bisharetning közligen adrésqa yétishini arzu qilimiz. Hemde xitay hökümitige bu mesilini éytidighan muwapiq waqit yétip keldi, dep qaraymiz. Biz dölitimizning pen-téxnikisini qoghdashqa muhtaj.

Tashqi ishlar ministiri Péter Mackay ning tekitlishiche, kanadaning RIM isimlik shirkiti tetqiq qilip yasighan, qolda kötüriwalidighan e-mail eswabining Blackberry yeni qara qulupnik namliq zapchisini xitay oghurluqche köchüp yasighan emma ular bu zapchasning ismini qizil qulupnik dep atighan. Kanadadiki bu shirket bilen xitayning lyentong shirkiti otturisida bu mehsulatning eqli mülük hoquqi mesiliside talash- tartish yüz bergen.

Xitay jasusliri mesilisi yéngi mesile emes

Kanadada minglighan xitay jasuslirining pa'aliyet qiliwatqanliqi kanadaliqlar üchün yéngi xewer emes. Buningdin ilgiri, libéral partiye hökümiti hakimiyettiki waqtida, eyni waqittiki öktichi partiye bolghan, konsérwatip partiyisi bu mesilini kötürüp chiqqan we hökümettin xitay jasuslirining pa'aliyitige tedbir qollinishni telep qilghanidi.

Kanadaning döletlik téléwiziye istansisi CTW ning xewirige qarighanda, eyni waqitta konsérwatip partiyining tashqi ishlar bayanatchisi Stockwel Day, sabiq bash ministiri Paul Martin gha xitay jasuslirining kanadada pa'aliyet qiliwatqanliqi mesilisini xitayning yuqiri derijilik rehbirige yüzmu-yüz éytishqa heydekchilik qilghaniken. Stockwel Day Hazir hökümetning ammiwi bixeterlik ministirliqining ministirliq wezipisini ötimekte. Shunga konsérwatip partiye, hakimiyet béshigha kelgendin kéyin, minglighan xitay jasuslirining kanadada axbarat oghurlawatqanliqini qayta otturigha qoyushi, ejeplinerlik emes iken.

Xitay jasusliri kanadaning iqtisad we dölet bixeterlikige tehdit salmaqta

Kanada xewpsizlik orginining ashkarilishiche, xitayning kanadadiki jasusliri we qulaqliri texminen 1000din ashidiken. Ularning köpliri ziyaretchi oqughuchi, pen téxnika alimi we sodigerler iken. Ular kanadaning eng ilghar pen téxnika axbaratlirini oghurlaydiken.

Kanada xewpsizlik idarisining yilliq doklatlirida chet'el jasuslirining kanadaning ötkür téxnikisini, herbi we bashqa mexpiyetliki yuqiri bolghan uchurlirini oghrilap, kanadaning dölet xewipsizlikige tehdit yetküziwatqanliqi otturigha qoyulmaqta.

. Tashqi ishlar ministiri Péter Mackay xitay da'irlirining kanadada soda jasusliqi bilen shughulliniwatqanliqidin shübhilinishke bolmaydighanliqini körsitip "biz soda jasusliqigha intayin köngül böliwatimiz. Delil-ispat we doklatlardin körüp turuptimizki, xitayning soda jasusliri kanadada jiddi heriket qilmaqta", deydu.

Kanada xewipsizlik idarisi asiya bölümining sabiq mes'uli Michel Katsuya ning bildürishiche, libéral partiye hökümiti, xitayning kanadada soda jasusliqi bilen shughulliniwatqanliqidin xewerdar bolsimu, amma ular xitay bilen bolghan sodini közde tutup, xitayni renjitishni xalimighan, amma soda mexpiyetliklirining dawamliq oghurlinishi kanadani intayin éghir iqtisadiy ziyanlargha uchratqan.

Katsuya Ning tekitlishiche, kanadaning her bir eqli mülük hoquqi yaki soda mexpiyetliki oghurlan'ghanda yüz milyonlap dollar ziyan bolghan, minglighan kishi öz xizmetliridin ayrilghan.

Kanada xewipsizlik idarisining bayanatchisi Barbara Campion bolsa, kanadaning chet'el jasuslirining hujumigha uchrawatqan az sandiki tereqqi qilghan döletlerning biri ikenlikini bildürgen.

Kanada xitay munasiwetliri bundin kéyin yiriklishishi mumkin

Aldinqi yili, awstraliyide siyasi panaliq tiligen xitayning yuqiri derijilik diplomatiye emeldari chen yonlin, bixeterlik orgining xadimi shawféng jün we kanadada siyasi panaliq tiligen xitayning yuqiri derijilik edliye emeldari xen gu'ang shéng qatarliqlar kanadada 1000 din oshuq xitay jasususining pa'aliyet élip bériwatqanliqini otturigha qoyghanidi.

Xitayning otawadiki bash elchixanisi öz jasuslirining kanadada soda jasusluqi bilen shughulliniwatqanliqi heqqidiki bu eyibleshlerge inkas qayturushtin bash tartti. Amma mulahizichilerning bildürishiche, kanada bash ministirining xitay jasuslirining kanadadiki pa'aliyetliridin endishe qiliwatqanliqi heqqidiki sözliri otawa bilen béyjingning munasiwitini jiddileshtüriwétishi mumkin iken. (Kamil tursun)