Sabiq xitay diplomati chén yonglin kanadani ziyaret qildi

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Awstraliyide siyasi panahliq tiligen xitayning sédnidiki bash elchixanisining sabiq birinchi derijilik katipi chén yonglin kanadada ziyarette boldi. Bu yil 39 yashqa kirgen chén yonglin 2005-yili xitay hökümiti bilen chek-chégrini ayrighanliqini jakarlighan we xitay hökümitining 1000 din oshuq jasusining kanadada pa'aliyet élip bériwatqanliqini otturigha qoyup, kanadaliqlarni xitay heqqidiki shérin chüshtin oyghatqan idi.

14 Yilliq diplomatiye tejribisige ige bolghan bu sabiq diplomat, 10 neche künlük ziyaret jeryanida kanadaning birqanche shehiride doklat yighini we muxbirlarni kütüwélish yighini ötküzüp, xitay da'irlirining elchixana we konsulxaniliri arqiliq chet ellerdiki xitaylarni we xitay metbu'atlirini kontrol qilishqa tirishiwatqanliqi, jasusliri arqiliq gherb döletlirining bixeterlikige tehdit séliwatqanliqi we gheyri usullar arqiliq, gherb döletlirining siyasitige tesir körsitishke urunuwatqanliqi qatarliqlarni ashkarilidi. U xitayning kanadadiki elchixanisining kanadadiki bezi xitay jemiyetlirining hemkarlishishi bilen kanadadiki xitay démokratliri, tibetlikler,' Uyghurlar we falun'gongchilar heqqidiki uchurlarni izchil türde toplawatqanliqini, ularning pa'aliyetlirini nazaret qiliwatqanliqini eskertti.

Xitay jasuslirini bezi xitay teshkilatliri qanat astigha alghan

Chén yonglin kanada parlaméntida ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida kanadadiki xitaylargha a'it bezi teshkilatlarning xitay jasuslirining pa'aliyetlirige zémin hazirlap bériwatqanliqini tonushturup: kanadada "kanada xitaylar birleshmisi",deydighan bir teshkilat bolup, bu teshkilat kanadadiki xitay jasuslirini öz künlüki astigha toplighan.Yene kanadani öz ichige alghan herqaysi döletlerdiki xitay jemiyetliri bash uyushmisi, junggoning birlikini ilgiri sürüsh jem'iyiti we kanada kespiy xadimlar jem'iyiti dégenge oxshash teshkilatlarning hemmisige xitay kommunistliri perde arqida turup qomandanliq qilidu, dédi.

Chén yonglinning ilgiri sürüshiche, xitay da'iriliri xitay hökümitige qarshi chet ellerdiki xitay teshkilatlirining bashliqlirini qolgha keltürüshke eng ehmiyet béridiken.

Xitay awstraliye parlamént ezasini tuzaqqa chüshürgen

Chén yonglin xitay hökümitining barliq wasitiler arqiliq, gherb döletlirining xitay siyasitige tesir körsitishke urunuwatqanliqini tilgha alghanda, awstraliye parlaméntining bir neper ezasining paji'esini misalgha keltürdi. Uning bayan qilishigha qarighanda, bu parlamént ezasi xitayni ziyaret qilghan mezgilide, özi chüshken méhmanxanida 16 yashqa tolmighan bir qiz bilen jinsi munasiwet ötküziwatqanda, xitay saqchiliri teripidin qolgha élin'ghan we kéyin sirliq usulda qoyup bérilgen. Emeliyette xitay da'iriliri bu parlamént ezasini tozaqqa chüshürüsh üchün bu nareside qizni yemchük qilghan.

Sirliq tozaqqa dessigen we ilgiri xitaygha nisbeten qattiq qol siyaset yürgüzüshni teshebbus qilidighan bu parlamént ezasi, awstraliyige qaytqandin kéyin, radi'o téléwiziye we bashqa axbarat wastilirida hedep xitay hökümitini maxtashqa ötken.

Ilgiri Uyghurlar teripidin hörmetlinidighan, melum bir dölettiki bir zatmu Uyghur rayonini ziyaret qilghanda, xitay da'iriliri teripidin ürümchide bu xil tozaqqa chüshürülgen we kéyin bu erbab chet eldiki Uyghurlarning siyasi pa'aliyetliridin özini qachuridighan bolghanidi.

Chén yonglin xitay hökümitining chet ellerdiki xitay oqughuchilar we oqughuchilar uyushmilirini özining siyasi meqsiti üchün ishqa séliwatqanliqini tilgha élip: "chet ellerdiki xitay oqughuchilar uyushmisini asasen xitay kommunistliri teshkilligen bolup, bu uyushmining pa'aliyet rasxodining hemmisini elchixanining ma'arip bölümi teminleydu. Oqughuchilar uyushmilirining yighinliri adette elchixana we konsulxanilarda ötküzülidu .Uyushmining re'is we hey'etlirining hemmisini xitay elchixanisi teyinleydu, dédi.

Stephen xarper gherb döletliri rehberliri ichidiki jesur rehber

Chén yonglin toronto uniwérsitétida ötküzülgen muhakime yighinida,stéphen xarper rehberlikidiki konsérw tip partiyisi hökümitining kishilik hoquq jehette xitaygha qaratqan siyasiti we hüseyin jélil mesilisi heqqidiki meydanini maxtidi: "bu hökümet kishilik hoquqni birqeder küchlük teshebbus qilidighan hökümet bolup, xitay bilen bolghan soda munasiwetlirini kücheytish bilen birge kishilik hoquq, kanadaning qimmet qarishi we démokratik prinsiplarni qurban qilmidi,eksinche bulargha alahide ehmiyet berdi. Hüseyin jélilning tewelik mesilisidiki meydanimu xéli qattiq boldi," dédi.

Xitayning kanadada 1000 din oshuq jasusining barliqi pakit

Chén yonglin xitayning awstraliyidiki elchixanisida wezipe ötigenliki üchün xitay hökümitining chet ellerdiki oxshimighan siyasi köz qarashtikilerning pa'aliyetlirini qandaq usul bilen nazaret qilidighanliqini yaxshi bilidighanliqini, xitay da'irilirining oqughuchi, ziyaretchi alim we herxil shekilde chet'elge ewetken xadimlar ichidin özlirige xizmet qilidighan xadimlarni köplep qobul qilip, ghayet zor jasuslar topini shekillendürgenlikini tilgha élip: "xitay kommunistlirining chet ellerdiki mexpiy heriketlirini tashqi dunya anche bilip ketmeydu. Buningdin ilgiri bu qeder tepsili ashkarilanmighan idi. Méning bilidighinim awstraliyidiki ehwallar. Nöwette xitayning diplomatiyiside kanada bilen awstraliyining qimmiti asasen oxshap kétidu. Amma men ilgiri tashqi ishlar ministirlikining shimali amérika mehkimiside ishligechke, xitay hökümitining kanadadiki sirliq heriketlirini bir qeder yaxshi chüshimen," dédi.

Chén yonglin,xitaydiki kommunistik partiyining hökümranliqining zawalliqqa yüzliniwatqanliqini, shunga chet eldiki xitaylarning kommunistlarning qurbani bolup ketmesliki üchün, xitay hökümitige yantayaq bolidighan bu xildiki herketlerdin qol üzüshi kéreklikini tekitlidi. U yene xitayda diplomatiye kespining kishiler xalimaydighan kesip haligha kelgenlikini,xitay diplomatlirining wezipisining kompartiyige qarshi turghuchilargha ziyankeshlik qilish boliwatqanliqini eskertti.

Aldinqi ayda kanadaning jasusluqqa qarshi orgini yeni kanada xewpsizlik idarisining bashliqi jim judd, bu organdiki xadimlarning köpining kanadadiki xitay jasuslirining pa'aliyetlirige qarshi turush bilen küni ötüwatqanliqini otturigha qoyghanidi.

Chén yonglinning bu ziyaritige kanada axbarat wastiliri alahide ehmiyet berdi. Bu sabiq diplomatning tunji qétim kanadani ziyaret qilishi bolup hésablinidu. (Kamil tursun)