Америка йәттә хитай ширкитигә иқтисадий җаза бәрди


2005.01.18

Буш һөкүмити сәйшәнбә күни хитайниң йәттә ширкитигә, иранниң башқурулидиған бомба программисиға ярдәм қилғанлиқи үчүн иқтисадий җаза бәрди.

Ақ сарай баянатчисиниң мәлум қилишичә, бу ширкәтләргә берилгән иқтисадий җаза асаслиқи бу хитай ширкәтлириниң америкида сода қилишини чәкләш һәмдә уларға америкиға екиспорт қилиш вә америка техникилиридин патент һоқуқини елиш кенишкилирини бәрмәслик қатарлиқлар икән.

Иранниң қорал тәрәққиятини көзитип келиватимиз

Иран ядро қораллири программисини тәрәққий қилдурушни йәнә тохтатмиса, һәрбий күч билән тәрәп қилиш йолини нәзәрдин сақит қилмаймән

Ақ сарай баянатчиси скот маклелан (Scott McClellan) мухбирларға " биз узундин бери иранниң узун мусапилиқ башқурилидиған бомба вә ядролуқ қоралларни тәрәққий қилдуриватқинини көзитип келиватимиз. Шундақла иранға ярдәм қиливатқан ширкәтләргә берилгән бу қетимлиқ җаза арқилиқ, мәзкур хитай ширкәтлири буниңдин кейин, америка һөкүмәт органлири вә ширкәтлири билән сода қилалмайду һәмдә америка техникилириму бу ширкәтләргә екиспорт қилинмайду" дәп билдүрди.

Әмма, скот маклилан сөзидә бу хитай ширкәтлириниң зади америкини қайси җәһәтләрдин бундақ ғәзәпләндүргәнликини тәпсилий чүшәндүрмиди. Америкида чиқидиған "вашингтон почта гезити" хәвиридә көрситилишичә, әсли америка ташқи ишлар министирлиқи бу җазани мушу айниң башлири чиқарған болуп, бу хитай- америка мунасивәтлиридики сәзгүр дипломатик мәсилә болғанлиқи үчүн буш һөкүмити тәрипидин еһтиятчанлиқ билән оттуриға қоюлған.

Җаза бериш орунлуқ

Америка век форест университетиниң профессори, қорал контрол қилиш вә дөләт мудапиә ишлири тәтқиқатчиси ли вейчин әпәнди, америкиниң илгириму бир нәччә хитай ширкәтлирини мушу сәвәбтин җазалиғанлиқини һәмдә иранниң кәң көләмдә йоқитиш характерлик қоралларни тәрәққий қилдуришиниң дуняға тәһдид болидиғанлиқини билдүрди. У мундақ деди:

"Иран вә шималий корийәгә охшаш дөләтләрниң ядро қораллирини тәрәққий қилдуриватқанлиқи хелидин бери америкиниң деққитини тартип кәлгән. Әгәр башқа дөләтләр буниңға ярдәм қилип, бу дөләтләрниң башқурилидиған бомбилириниң техиму йирақ вә техиму тоғра нишанлишиға түрткә болса, бу әлвәттә америкиғила әмәс, бәлки пүтүн дуняға тәһдит болиду. Шуңа иран, шималий корийә вә сүрийәгә охшаш кәң көләмдә йоқитиш характерлик қоралларни тәрәққий қилдуриватқан дөләтләрниң тәһдит һасил қилишиниң алдини елиш үчүн әлвәттә мушундақ җазалар билән башқа дөләтләрниңму қорал техникилирини уларға сетип беришиниң алдини елиш керәк."

Җазани чиңайтиш керәк

Америка җазалиған бу йәттә хитай ширкәтлириниң арисидики хитай хәлқ азадлиқ армийиси билән қоюқ мунасивити болған икки чоң сәддичин сепили гуруһи вә хитай шимал санаәт гуруһи илгириму америка тәрипидин көп қетим җазаланған болуп, бу қетим булардин сирт йәнә, хитай авиатсийә техника импорт-екиспорт ширкити, бейҗиң хәйли бирләшмә чәклик ширкити, хуачаңтәй ширкити вә зибо химийә-санаәт әслиһәлири ширкити қатарлиқлар бирликтә җазаланған.

Профессор ли вейчин әпәнди, әгәр америка һөкүмити бу җазани чиң тутмиса, бу хитай ширкәтлириниң йәнила башқа йоллар билән америкидин техника сетивелиши мумикинликини билдүрди. У мундақ деди:

"Әлбәттә башқа йоллар бар. Мәсилән, җазаланған бу ширкәтләр бәзи хоңкоң ширкәтлири вә америкидики хитайларниң ширкәтлири арқилиқ сода қилишиму мумкин. Һәтта башқа дөләтләрдин юқири һәрбий техникиларни сетивелишиму мумкин. Шуңа бу америкиниң қанчилик даиридә контрол қилишиға бағлиқ."

Хитай: америкиниң баянлири пакитсиз

Әмма хитай ташқи ишлар министирлиқиниң баянатчиси коңчуән дүшәнбә күни бу һәқтә баянат елан қилип, америкиниң бу ширкәтләр һәққидики баянлириниң пакитсиз икәнликини, хитайниң һәрқачан кәң көләмдә йоқитиш характерлик қоралларниң тарқилишиға қарши мәйданда туридиғанлиқини билдүрди.

Америкиниң позитсийиси

Америка дөләт мәҗлиси өткән йили 6 - айда чиқарған бир парчә тәкшүрүш доклатида, хитай һөкүмитиниң бу һәқтә гәрчә көп қетим вәдә бәрсиму, әмма ядро қорал техникилириниң тарилишини йәнила үнүмлүк контрол қилалмайватқанлиқини оттуриға қойған иди. Униңда йәнә, хитай һөкүмитиниң оттура шәрқ нефитигә болған еһтияҗиниң ешиши сәвәблик кәң көләмдә йоқитиш характерлик қоралларниң алдини елиш бәлгилимилиригә бойсунмайватқанлиқи әйибләнгән.

Америка президенти җорҗ W буш дүшәнбә күни америка нбч телевизийисиниң зияритини қобул қилғанда, " мән бу мәсилини дипломатик йол билән бир тәрәп қилишни халаймән, әмма иран ядро қораллири программисини тәрәққий қилдурушни йәнә тохтатмиса, һәрбий күч билән тәрәп қилиш йолини нәзәрдин сақит қилмаймән" дәп билдүрди. (Пәридә)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.