Amérika dölet mejlisi xitayning jem'iyet kontrolliqi heqqide ispat bérish yighini ötküzdi

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

2002-Yili iyulda, xitay saqchisi bir torxanini tekshérmekte. Xitay hökümiti nurghun pul xejlep intérnétni tosush arqiliq, xelqning erkin torgha chiqishigha tosqunluq qilmaqta. AFP

Amérika dölet mejlisige qarashliq "amérika- xitay iqtisad we bixeterlikni tekshürüsh komitéti" ötken heptining axiri, xitay hökümitining jem'iyetni kontrol qilish tüzümi we wasitisi heqqide ispat bérish yighini ötküzdi.

Yighinda ispat bergen amérika dölet mejlisi ezaliri we xitay ishliri mutexessisliri, xitaydiki künséri échiwétilgen erkin bazar igiliki, xitayda siyasiy erkinlikke yol achamdu? xitay hökümiti qandaq qilip metbu'atlar we intérnét arqiliq xelq rayini yiteklewatidu? hemde bu, amérikining menpe'etige qandaq tesir élip kélidu? dégen mesililer heqqide nuqtiliq toxtaldi.

Héchqandaq ish bedel tölenmey yüz bérip qalmaydu

Amérika origin shtatidin saylan'ghan awam palata ezasi deywid wu yighinda söz qilip, amérika dölet mejlisining eyni waqitta xitaygha " menggü alahide étibar bérilidighan dölet" imtiyazini bergende, amérika soda sahesidikiler 'xitayning iqtisadining erkinlishishi siyasiy erkinlikke yol achidu' dégen qarashni terghip qilghanliqini, biraq bu qarashning xata ikenlikini bildürdi. U mundaq dédi:

"Bu dunyada héchqandaq ish bedel tölenmeyla özlikidin yüz bérip qalmaydu. Bir hakimmutleq hökümet kapitalistik tüzümge ige bolushi tamamen mumkin. Méning mezkur komitétqa bildürmekchi bolghinim, ötkenki esirdiki küresh démokratiye bilen fashizm, kommunizm otturisidiki küresh bolghan. Biz bu küreshte yéngip chiqtuq. Buning sewebi biz démokratiye choqum özlikidin ghelibe qilidu dep qarighinimizdin emes, belki özimizning gheyritimiz we küchimiz bilen tewrenmestin ishenchimiz üchün küresh qilghanliqimizdin boldi."

Biz choqum qet'iy boshashmastin, erkinlik, échiwétish we qanun bilen dölet bashqurush qatarliq tüpki dunya qarashlarni qollishimiz kérek.

Awam palata ezasi deywid wuning bildürüshiche, xitay hökümiti sin'gapor we malaysiyagha oxshash kapitalistik tüzümdiki bazar igiliki bilen hakimmutleq hökümetni birleshtürgen hökümranliq sheklini qollinishni ümid qiliwatqan iken.

Uning éytishiche, amérika choqum intérnétni öz ichige alghan barliq qollinishqa bolidighan wastilerni qollinip, hakimmutleq tüzüm üstidin ghelibe qilishi kérek. Emma uning qarishiche, amérika özila xitayni özgertelmeydighan bolup, amérika choqum xitayning dölet ichidiki démokratiye we erkinlikni qoghlishidighan küchlerni qollap, xitayning tinchliq bilen özgirishini qolgha keltürishi kérek.

Amérika shirketliri xitaydiki intérnét kontrolliqigha shérik boliwatidu

Ispat bérish yighinida söz qilghan yene bir amérika dölet mejlisi ezasi, indi'anna shitatidin saylan'ghan den bértin, amérikining choqum barliq imkaniyettin paydilinip, her qandaq waqitta we her qandaq jayda démokratik heriketlerni dawamliq righbetlendürishi kéreklikini körsetti. Uning qarishiche, hazirqi uchur dewride, xitay hökümiti, pütün dunyani qaplawatqan démokratiye we erkinlik éqimini tosiyalmaydiken.

Bu dunyada héchqandaq ish bedel tölenmeyla özlikidin yüz bérip qalmaydu.

Emma awam palata ezasi den bértin, amérika shirketlirining, xitay hökümitining intérnétke bolghan kontrolliqini kücheytishige téxnika jehettin yardem bériwatqanliqidin intayin endishe qiliwatqanliqini ipadilidi. U mundaq dédi:

"Bir mustebit hakimiyet üchün éytqanda, shunche keng da'iridiki xet- cheklerni tekshürelishi anche ejeplinerlik ish emes. Emma Google we Cisco gha oxshash amérika shirketlirining, xitaydiki intérnétni kontrol qilish urunushlirigha shérik bolushi, kishini intayin bi'aram qilidu"

Xitay iqtisadiy jehette ilgirilidi, siyasiy islahatta arqida qaldi

Amérika tashqi ishlar ministirliqi démokratiye, kishilik hoquq we emgek ishliri mehkimisining meslihetchisi suzén osliwén xanim ispat bérish yighinida, xitayning kishilik hoquqi, bolupmu söz erkinliki weziyiti heqqide baha bérip mundaq dédi:

"Gerche ötkenki 20 yildin buyan, xitayning iqtisadiy téz ilgiriligen bolsimu, biraq siyasiy islahat jehette tolimu keynide qaldi. Xitayda, xelq'ara kishilik hoquq belgilimiliridiki hoquqini yürgüzüshke tirishqan puqralarni basturush yenila séstimliq mesile bolmaqta. Biz ilgiri xu jintaw bashchiliqidiki xitayning tötinchi ewlad rehberlirining siyasiy islahat qedimini tézlitip, xelqqe téximu köp söz erkinliki bérishini ümid qilghan iduq. Biraq, bu ümidlirimiz emelge ashmidi."

Uning bildürishiche, amérika hökümiti söz erkinliki we uchurning xitaygha erkin éqip kirishi mesilisige intayin ehmiyet bériwatqan bolup, barliq pursettin paydilinip, xitay hökümitige bu mesilini otturigha qoymaqta.

Puqraliq hoquqigha intiliwatqan küchlerni qollash kérek

Ispat bérish yighinining axirida söz qilghan amérika kaliforniye uniwérsitéti xitay ishliri tetqiqat merkizining mudiri proféssor richard ba'um, xitayda nöwette bir partiye hakimmutleq tüzüm bolsimu, biraq puqraliq hoquqigha intiliwatqan jem'iyetning bix sürüshke bashlighanliqini bildürdi. Uning éytishiche, amérika hökümiti choqum xelq ichidiki bu xil tereqqiyatlarni qollap quwwetlishi kérek iken. U mundaq dédi:

"Xitayning töwen qatlimidiki démokratiye telep qiliwatqan küchlerning zoriyishigha purset yaritip bérish üchün, biz choqum sewrichanliq bilen teyyarliq körüp, yiraqni közligen halda bu xil puqraliq hoquqigha intiliwatqan jem'iyetning bixlirini terbiyilishimiz kérek. Shuning bilen bir waqitta, biz choqum qet'iy boshashmastin, erkinlik, échiwétish we qanun bilen dölet bashqurush qatarliq tüpki dunya qarashlarni qollishimiz kérek"

Mezkur xitay ishliri mutexessisining éytishiche, xitay bésim we mejburlash bilenla amérikining qimmet qarishini qobul qilmaydiken. Bu digenlik amérika choqum hemkarlishidighan waqitta xitay bilen yéqindin hemkarliship, riqabetleshmise bolmaydighan weziyette riqabetlishidighan bir xil uzun yilliq siyaset qollishinishqa teyyarliq körishi kérek iken. (Arzu)