Сабиқ америка президенти җими картер дең шавпиң билән түзгән хусусий келишимни ашкарилиди

• Мухбиримиз вәлиниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

12 ‏- Айниң 5 ‏- күни бейҗиңдә өткүзүлгән америка -хитай оттурисида депломатик мунасивәт орнитилғанлиқиниң 28 йиллиқини хатириләш паалийитидә, сабиқ америка президенти җими картер сөздә. AFP Photo

Сабиқ америка президенти җими картер 12 ‏- айниң 5 ‏- күни, бейҗиңдә ечилған америка -хитай оттурисида дипломатик мунасивәт орнитилғанлиқиниң 28 йиллиқини хатириләш йиғинида сөз қилди. У өзиниң хизмәт хатирисидики бәзи мәзмунларни ашкарилаш арқилиқ, америкиниң тәйвәнни қоғдиниш қораллири билән тәминләш мәсилиси 30 йилдин буян икки дөләт рәһбәрлири оттурисида елан қилинмиған мәхпий келишимләр асасида давамлишиватқан мәсилә икәнликини шәрһилиди.

Шинхуа агентлиқи җими картер һәққидики хәвиридә немини йошурди?

Йеқиндин буян, хитайниң 'шинхуа агентлиқи' америкиниң тәйвәнгә қорал сатқанлиқини әйибләп келиватқан иди. Әмма 12 ‏- айниң 5 ‏- күни америка -хитай оттурисида депломатик мунасивәт орнитилғанлиқиниң 28 йиллиқ хатириләш мунасивити билән бейҗиңдә өткүзүлгән йиғин һәққидә елан қилған хәвиридә бу мәсилини тилға алмиди.

Шинхуа агентлиқиниң хәвиридә пәқәт, хитай коммунист партийиси мәркизи комитет сиясий бюросиниң даимий әзаси, мәркизи комитет секретариятиниң секритари ши җинпиңниң сабиқ америка президенти җими картерни қобул қилғанлиқини, у картерға тәйвән җуңгониң айрилмас земини икәнликини, чен шүйбйәнниң тәйвәнни бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға әза қилиш үчүн елип баридиған омум хәлқ аваз қоюш һәрикитини тосуши лазимлиқини тәкитлигәнликини тәсвирлиди. Әмма җими картер сөзидә ашкарилиған америка -хитай рәһбәрлири оттурисида 30 йилдин буян давамлишиватқан тәйвән мәсилиси һәққидики елан қилинмиған мәхпий келишимләрниң мәзмунини тилға алмиди (шинхуа хәвәр ториниң 5 ‏- декабир күнидики хәвәрлиригә қараң).

Җими картерниң хизмәт хатирисидики тәйвәнгә даир мәзмунлар

Франсийә агентлиқиниң бейҗиңдин хәвәр қилишичә, америкиниң сабиқ президенти җими картер америка -хитай оттурисида депломатик мунасивәт орнитилғанлиқиниң 28 йиллиқ хатириләш йиғинида қилған сөзидә, америка тәйвәнни һәр йили йеңи қораллар билән тәминләп келиватқанлиқини, бу 28 йил бурун америка-хитай оттурисида дипломатик мунасивәт орнитиш келишими имзаланғандила, икки дөләт рәһбәрлири арисидики айрим келишимләр буйичә болуватқанлиқини, шуңлашқа америка һәр қетим тәйвәнгә қорал сетип бәргәндә, хитай тәрәп униңға сүкүт қилип келиватқанлиқини ашкарилиди.

Бирләшмә агентлиқиниң баян қилишичә, сабиқ америка президенти җими картер йиғинда, өзиниң хизмәт хатирисидики дең шавпиң билән келишкән мәзмунларни оқуп өтти. Униң 1978 ‏- йили 12 ‏- айниң 14 ‏- күни йезилған хизмәт хатирисидә "дең шавпиң бизниң тәйвән мәсилисини тинч йол һәл қилиш тоғрисидики хитапнамимизға, бизниң тәйвән билән келишимлиримиз бикар қилинғандин кейинму, йәнә давамлиқ түрдә тәйвәнгә қоғдиниш үчүн қорал сетип беришимизгә хитайниң қарши турмаслиқиға қошулди", "хитай тәрәп гәрчә очуқ сорунларда бизниң һәрикитимизни қоллимисиму, әмма бизниң тәйвәнгә қорал сетиверидиғанлиқимиздин хәвәрдар болуп туридиған болди' дәп йезилған иди.

Җими картер өзиниң әйни вақитта чиқарған қараридин пәхирлиниду

‏ 1978‏- Йили 12 ‏- айда америка-хитай оттурисида дипломатик мунасивәт орнитиш келишими имзаланған һаман, ‏-‏ дәйду сабиқ америка президенти җими картер бейҗиңдә қилған сөзидә, ‏-‏ америка билән тәйвән оттурисида дипломатик мунасивәт үзүлди, келишимләр бикар қилинди, америка әскәрлири тәйвәндин чекиндүрүп чиқилди. Бу мәсилидә, америкидики мутәәссипләр мини тәйвәндәк йеқин досттин йүз өрүп, коммунист хитайға еғип кәтти, дәп тәнқидлиди. Гәрчә америка тәйвән билән яхши мунасивәттә болуп, уларға адиллиқ билән муамилә қилип келиватсиму, нурғун достлиримиз һазирға қәдәр бу мәсилидә мени кәчүрмәйватиду, ‏-‏ дәйду җими картер сөзини давамлаштуруп, ‏-‏ лекин мән йәнила өзәмниң әйни вақитта чиқарған қараримдин пәхирлинимән.

"Мән дең шавпиң билән келишим түзгәндин кейин, хитай бир йеңи тәрәққият дәвригә қәдәм қойди"

Б б с ниң баян қилишичә, 1976 ‏- йилидин 1980 ‏- йилиғичә америка президенти болған җими картер әпәнди америка -хитай оттурисида дипломатик мунасивәт орнитилғанлиқиниң 28 йиллиқ хатирә күнидә қилған сөзидә, әгәр хитай-америка мунасивити яхшиланмиған болса, хитай иқтисадий тәрәққиятни өзиниң муһим ноқтиси қилалиши қейин болатти, чүнки хитай бир тинчлиқ муһитиға, болупму сабиқ совет иттипақидин келидиған тәһдитни азайтишқа муһтаҗ иди, дәп көрсәтти.

‏-‏ Мән вә дең шавпиң иккимиз өз қолимиз билән имза қоюп келишим түзгәндин кейин, хитай бир йип-йеңи дәвиргә қәдәм қойди, ‏-‏ дәйду 83 яшлиқ җими картер, ‏-‏ америка-хитай дипломатик мунасивәт орнитип үч күндин кейин, дең шавпиң ишикни ечиветиш -ислаһат елип бериш сияситини елан қилған иди. Шуниңдин кейин 30 йилиғичә хитайниң иқтисади учқандәк тәрәққи қилип турди. Бу дәвирдә, хитайму хәлқниң турмушини яхшилаш қәдимини тохтатмайдиған болалиди. (Вәли)