Balilargha jinsiyet, exlaq terbiyilirini qachan, qandaq élip bérish kérek?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki melumati
• Download story audio

Insanlarning fézi'ologik jehettiki yétilishining ilgirikige qarighanda téz bolushigha egiship, yétilish mezgilidiki qizlarning boyigha yetmey turup bala chüshürüsh opératsiyisi qildurushi hemde ana bolushigha oxshash mesililer nöwette pütün dunya xaraktérlik bir éghir mesile. Hetta diniy hem milliy exlaq ölchimi bir qeder yuqiri bolup kelgen Uyghur jem'iyitimu mezkur mesilidin mustesna emes. Xelq'aradiki mutexessisler mezkur mesilining éghirlap bériwatqanliqigha, balilargha bolghan jinsiyet hemde exlaq terbiyilirining kéchikip qéliwatqanliqiningmu sewebning biri ikenlikini körsetmekte.

Ata anilar kütmigen mewjut mesililer

Her qandaq bir balida dunya we özi üchün so'allar tughulghanda anisidin "men qeyerdin tughulghan ana" dep soraydu? emma balilarning bu eng tebiy hem eng iptida'iy so'ali da'imliq jawabsiz yaki addiyla yosunda "chong bolghanda bilisen" dégendek mujimel sözler bilenla jawablinidu. Mutexessisler éytiduki mana bu balilarning jinsiyet uqumigha nisbeten xata chüshenchisi yaki qorqishining bashlinishi bolup qélishi mumkin.

Ata anilar balilarning kelgüsini pilanlaydu we shuninggha tirishidu emma hazirqi balilarning sizning pilaningizda yoq hem pilandin baldur ishlarni qilip qoyishinimu oylamsiz? nöwette balilarning baldur muhebbetlishishi, boyigha yetmigen qizlarning éghir ayagh bolishi we mushuninggha oxshash ata anilar kütmigen mesililer yüz bermekte. Buningdin jinsiyet exlaq terbiyisining bügünki künde tolimu zörür ikenliki tuyulmaqta.

Ata anilar üchün bala aldida jinsiyet atalghulirini we buninggha munasiwetlik söz ibarilerni ochuq atashtinmu ongaysiz nomusluq bir ish bolmisa kérek. Emma del mushu numus küchidin bala waqtida chüshinishke, bilishke tégishlik eng asasiy jinsiyet terbiyilidi bilimlerdin mustesna qalmaqta. We buninggha egiship balilar ösüp yétilish mezgilide intayin chong mesililerge duch kélishi hem buni qandaq hel qilishini bilmey qélishi mumkin, eng chataq yéri sirlirini ata anisidin yoshurup éghir aqiwetler kélip chiqishimu mumkin.

Ular téz yétilmekte, emma ular yenila bala

Méditsina ilmidin élip éytqanda yétilish mezgili yeni yash ösmürlerning eng héssiyatchan emma rohiy hemde jismaniy we jinsiy amilliri téxi toluq piship yétilmigen. Héssiy dawalghuchlargha hemde rohiy we jismaniy zerbilerge berdashliq bérish küchimu nisbeten ajiz bir basquch shunga bu mezgildiki qizlarning yeni 18 yashqa toshmay turupla éghir ayagh bolishi we yaki tughut cheklesh opiratsiyisige bir we yaki bir nechche qétim uchrishi ularning jismaniyitige éghir halaketler élip kélishi muqerrer.

Emma yash ösmürler bu mesilini téxi toluq tonup yetmigen hemde oqughuchiliq dewride ular éghir ayagh bolghanda ata anilirining tapa teniliridin bashqilarning yaman qarashliri gep sözliridin qorqup asasen yalghuz hemde xeterlik qararlarni alidu. Yeni bala chüshürüsh opiratsiyilirini ata anilirigha démigen halda kichik qanunsiz doxturxanilarda yushurun qilduridu. Ayallar késelliki mutexessisliri shundaq bildürdiki nöwette dunyada eydiz bilen eng téz yuqumliniwatqanlar del yétilish mezgilidiki yash ösmürler bolup, xeterlik tughut opératsiyilirini 14, 15 yashlardiki qizlarning ölishidiki eng asasliq seweb bolup- qalghan. Shundaqla yash boyigha yetmigen oqughuchi qizlar éghir ayagh bolghanda ularning jismaniy saghlamliq hoquqi hemde qanuniy hoquqliri kapaletke ige qilinmay qalghanliqi üchün her jehettin ziyan'gha uchrashtin saqlan'ghili bolmaydiken.

Peqet Uyghur élidila ulargha yardem qilidighan orun yoq

Boyigha yetmigen qizlar éghir ayagh bolup qalghanda ular üchün heqsiz mulazimet qilidighan yeni meslihet béridighan mexsus organ hemde doxturxanilar dunyaning her qaysi jaylirida échilghan. Xitay ölkiliridimu her bir sheherde mushundaq orunlar tesis qilin'ghan iken. Emma Uyghur élidin sürüshte qilghan bolsaqmu emma netijide bundaq bir orunning téxi qurulmighanliqi éniqlandi.

Biraq éytip ötkinimizdek Uyghur élidimu mesile oxshashla mewjut shundaqla éghirlimaqta.

Mutexessislerning meslihetliri

Amérikidimu ottura mektep oqughuchilirining éghir ayagh bolush mesilige munasiwetlik nurghun tetqiqat orunliri hemde mexsus jismaniy hemde pisxolugik dawalash tetqiqat orunlirimu bar. Ular balilargha jinsiy terbiyini qandaq élip bérish, qachan élip bérish, ulargha baldur éghir ayagh bolush hemde bala chüshürüsh opératsiyining élip kélidighan ziyanliq terepliri heqqide yash ösmürler hem ularning ata anilirigha heqsiz mulazimet qilidu.

Amérika jinsiy melumat terbiye merkizining prézidénti tamara kéraynin xanim balilarning jinsiy terbiyisining qanche yashtin bashlansa muwapiq bolidighanliqi heqqide toxtilip: "balilargha bolghan jinsiy terbiye qanche baldur bashlansa qanche tebi'iy bashlansa shunche yaxshi, xuddi biz yéshigha toshmay turupla ulargha bedinidiki burun közge oxshash ezalirini tonushturghanda oxshashla balilar jinsiy ezalirinimu tonushturishimiz mumkin, uningdin kéyin balilar teb'iy halda men nedin kelgen dégen so'alni qoyidu. Bu so'al ularning jinsiyetke qizziqishidiki tunji so'ali shundaqla bu xil terbiyige élip kirishtiki hel qilghuch so'al bolup qélishi mumkin. Mezkur so'algha ata anilar köp oylinip ketmey, balilargha peqet, ‘chong bolghanda er ayallar muhebbetliship toy qilghandin kéyin ular nahayiti yéqin bolidu andin bala tughidu, bala anining qusiqidin chiqidu’ dep addi tilda emma ularni qayil qilarliq jawabqa ige qilsa boldi uningdin kéyin yéshining chongiyishigha egiship, kitablar arqiliq we yaki melum terbiyiwi filimler arqiliq chüshendürüsh kérek elwette ata anilar üchün jinsiy atalghularni uchuq ashkara atash bekmu rahetsiz, bu tebi'iy her qachan rahetsiz balimu belkim ata anining rahetsiz keypiyatta bolghanliqi üchün özimu jinsiyettin rahetsizlinishi ongaysizlinishi mumkin. Méningche bu xil terbiyini balilargha köngül bölgen, ularning ishenchisige érishken halda élip bérishi kérek. Balining jinsiyet heqqide so'al sorighan waqti del terbiye bérishning toghra peyti. Buning üchün elwette ata anilar özimu asasiy jinsiyet, fizi'ologiye bilimlirige ige bolishi shert elwette.

Bolupmu on nechche yashtiki yétiliwatqan qizlargha nisbeten ulargha köngül bölüsh ulardiki jismaniy özgirish rohi özgirishlerge ata ana bolghuchi toghra mu'amile qilip, özini qedirleshning qanchilik muhimliqi heqqide bésim emes siliq t6erbiye élip bérish hemde her qandaq mesilige yoluqqanda ata anining ular bilen bille ikenliki bildürüp ishenchisige érishishi kérek hem shundaq mu'amile qilish zörür chünki bu bir millet yaki bir dölet uchrawatqan mesile bolmastin pütün insaniyet ortaq duch kéliwatqan pütün ewladlar duch kéliwatqan jiddi mesile", dédi.

Nöwette xitayda yeni xitay ma'aripini qobul qiliwatqan Uyghur élidimu balilargha bolghan jinsiy terbiye intayin kéchikken halda hemde tolimu yüzeki élip bérilidu, deslepki jinsiyet bilen tonushushi yeni ottura mektep gigéna kitabining bir ikki betlik derslikide sözlinidu. Hetta bezi mekteplerde derslik kitabining mezkur paragrafi peqetla sözlenmeydu.

Tamara xanim, balilargha bolghan jinsiy terbiye bolupmu qizlargha qarita özliridiki jinsiyet tereqqiyatining pat arida yüz béridighanliqini yette sekkiz yashlardila bérishning muhimliqi buningdin bek kéchikkende ünümining bolmaydighanliqini bildürüp : " yétilish basquchidiki ottura mektep oqughuchilirining baldur jinsiy munasiwette bolishi hem éghir ayagh bolishi amérikidiki eng chong, eng ré'alni hem hel qilish qiyin bolghan ijtima'iy mesile dep éytishqa bolidu. Bu yerde alahide eskertishike erziydighan mesile balilarning bu heqte héchnime bilmigenliki yaki xata bilgenliki seweblik bu mesile chonglimaqta. Shunga balilarning jismaniy, jinsiy saqliqini, bixeterlikini oylighanda ulargha terbiye qanche baldur bashlighan shunche zörür"dédi.

Ular bu mezgilde tenqid emes yardemge muhtaj

Amérikida éghir ayagh ayallarning her üchining biri on nechche yashliq qizlardur. Démek bu mesile amérkidimu intayin keskin bir mesile, amérikining her qaysi jaylirida her bir mehellilerdimu mushundaq boyigha yetmigen qizlargha yardem hemde meslihet béridighan orunlar qurulghan. Néw york shehiridiki on nechche yashliq éghir ayagh qizlargha yardem merkizidin lésli roténbérg xanim mundaq deydu:

"Bügünki jem'iyette baldur éghir ayagh bolush on nechche yashliq qizlar üchünla éghir mesile bolupla qalmay, bu yene ata anilar duch kéliwatqan eng qattiq mesile. Ata anilar ré'alliqqa yüzlinishi kérek, chünki meyli téléwizor, kochilarda her qandaq jayda balilar muhebbet körünishliri we yaki jinsiyet körünishliri bilen uchrashmaqta, bu chaghda ular némilerni oylaydu, némilerni öginidu? buni bilmek tes emma biz ular buni xata chüshinish yaki dorashtin burun aldini alalisaq belkim bu mesilini tüptin hel qilalmisaqmu balilargha yenimu chong bextsizlik we paji'elerning kélishini melum derijide tosup qalalaymiz".

Lésliy xanim ata anilar on nechche yashliq balisining éghir ayaghliqini bilgende özini tutuwélip tenqidni emes köyünüshni aldigha qoyushning zörürlikini eskertip mundaq deydu:

"Bolupmu ottura mektep oqughuchilirigha köngül bölüsh bashqa waqittinmu küchlük bolush kérek, bu yashtiki balilar özide melum xaraktér yétishtürgen bolghachqa, bashqurushqa boy sunmaydu, musteqilliqi küchlük bolidu emma ular dawamliq yalghuzluq hés qilidu chünki ularning téxi öz aldigha bir mesililerni hel qilish yaki qarar élishi yétilmigen yenila yardemge muhtaj, éghir ayagh yaki mushuninggha oxshash mesilige uchrighan waqtingizda achiqlanmay, sotlimay, tenqid qilmay, azar bermey balilargha yardem qilishimiz zörür. Ular yardemge muhtaj bu ularning eng ümidsizlen'gen, qorqup ketken, yalghuzluq hés qilidighan mezgili. Gerche ata anilar kütmigen mesile yüz bergen bolsimu, özini bésiwélip, tenqidni emes köyünüshni aldigha qoyup, mesile yüz bérip bolghanda biz peqet uni yaxshilashqa herket qilishimiz kérek. Bashqiche tallash peqetla balilarni téximu xeterlik yaki qiyin bir haletke ittiridu xalas".