Җумһурийәтчиләр программиси хитайға аит нәзирийиләрни өз ичигә алди
2004.08.30
Америка җумһурийәтчиләр партийиси вәкилләр қурултийи -30авғуст дүшәнбә күни нйо-йорк шәһиридә ечилған болуп, җумһурийәтчиләр тәрипидин түзүп чиқилған партийә программа тизиси қурултайда йиғин вәкиллириниң аваз бериши билән мақулланмақчи. Америка җумһурийәтчиләр партийәсиниң тор бетидә елан қилинған программа тизисиниң мәзмунлирида, хитайни әйипләйдиған вә хитайға анчә достанә болмиған сөз ибариләрму бар болуп, программа тизисида йәнә, " америкиниң асиядики асаслиқ риқабәтчиси- хитай. Хитай бир әркин җәмийәт әмәс, шундақла хитай һөкүмити дөләт ичидә сиясий көз қаришини ипадилигәнләрни бастурди вә чәтәлдә болса хошна дөләтләрниң муқимсизлиқини кәлтүрүп чиқарди. Хитай йәнә диний әркинликни боғуштин сирт, кәң көләмдә йоқитиш характерлик қоралларни кеңәйтиватиду" дәп йезилған.
Шундақла униңда, тәйвәнниң мустәқиллиқиға қарши туруш мәзмуни тилға елинмай, америкиниң, бир җуңго пиринсипи көз қаришини етирап қилидиғанлиқи, лекин бу дигәнлик " бир җуңго" пиринсипи өзини етирап қилиш дигәнлик болмайдиғанлиқи көрситилгән. Америка хемилтон иниститотиниң һөкүмәтшунаслиқ кәспидики профиссори ли чең, җумһурийәтчиләр партийисиниң программа тизисида йоқириқидәк хитайға анчә достанә болмиған мәзмунлардин сирт, униңдики асаслиқ диққәт қилишқа тегишлик мәзмунниң " хитай америкиниң стратигийәлик һәмкардиши әмәс бәлки ситратигийәлик риқабәтчиси" дигән көз қараш икәнликини тәкитлиди. Мәзкүр тизиста йәнә, японийиниң америка мәнпәәтидики орни алаһидә әскәртилип, " японийә, америкиниң һәл қилғуч һәмкардиши, шундақла америка-японийә бирлиги- асияниң тинч, муқимлиқи вә гүллинишиниң асаси" дәп йезилған.
Америкиниң хитай билән болған мунасивити узундин бери америкидики партийиләр арисида талаш-тартиш қилинип келиватқан мәсилиләр болуп, җорҗ w буш тәхткә чиққандин кейин, клинтон йүргүзгән " америкиниң хитай билән болған стратигийәлик һәмкарлиқ мунасивити" ни өзгәртип " стратигийәлик риқабәтчи мунасивити" ни йолға қойған иди. Тәйвән дөләтлик сиясәт университетиниң хәлқара мунасивәтләр тәтқиқат мәркизи мудири лин җеңйи, гәрчә буш 4 йил авал хитайни " стратигийәлик риқабәтчи" дәп атиған болсиму, лекин әмәлийәттә америка билән хитай бу бир нәччә йиллардин буян бир қәдәр сәмимий вә қурулуш характерлик һәмкарлиқ мунасивитини орнутуп кәлгәнликини билдүрди.
Ли җеңйи әпәнди сөзидә йәнә, америка билән хитайниң стратигийилик мунасивитиниң интайин инчикә бир мәсилә икәнликини көрситип мундақ дәйду: " бу икки дөләт чоқум стратигийилик мунасивәттә болиду. Чүнки бу хитай вә америка, пүтүн шәрқий асияға һәтта дуняға четилидиған мәсилә. Шуңа улар оттурисида чоқум стратигийилик мунасивәт болиши керәк. Лекин бу мунасивәт астида бәзидә риқабәт болиду, бәзидә ихтилап көрилиду. Әмма ихтилап қораллиқ тоқунушқа йетип бармайду, чүнки нурғун мәсилиләр өзликидин бир тәрәп қилиниду. Шуңа улар оттурисидики мунасивәтни һәм риқабәтчи һәм һәмкарлиқ мунасивити дәп қарашқа болиду."
Хемилтон иниститотиниң профиссори ли чең, җумһурийәтчиләр партийиси билән демократлар партийисиниң америкиниң мәнпәәтигә вәкиллик қилидиған икки чоң гороһ икәнликини, шуңа партийә программисиниң адәттә, һоқуқтики партийиниң қарши партийә билән риқабәтлишиштики бир тәшвиқат қорали һесаблинидиғанлиқини билдүрди. У йәнә, җумһурийәтчиләр партийиси программисиниң 3 хил мәзмунни асас қилип мәйданға кәлгәнликини йиғинчақлиди. Биринчидин, америкиниң сода вә кархана гороһи хитайниң базириға еһтияҗлиқ. Иккинчидин, америка һәрбий даирилири әзәлдин җумһурийәтчиләр партийисини қоллап кәлгән, униң үстигә һәрбий санаәттики еһтияҗ сәвәплик " хитай тәһдити нәзирийиси" мәйданға чиқти. Үчинчидин, америкиниң җәнубидики консерватип диний күчләр әзәлдин, хитайниң өз дөлитидики диний әркинликни боғуш қилмишлириға интайин нарази. Шуңа партийә программисида җумһурийәтчиләр партийисиниң консерватип идийиси киргүзүлгән. Гәрчә партийә программиси адәттә, һоқуқтики партийиниң тәшвиқат қорали һесаблансиму, әмма буниңдин җумһурийәтчиләр партийисидики ядролуқ әрбабларниң америка-хитай мунасивитигә қандақ қарайдиғанлиқини көрүвелишқа болиду.
Дүшәнбә күни башланған америка дөләтлик җумһурийәтчиләр партийиси вәкилләр қурултийи 4 күн давам қилип -2 сентәбир пәйшәнбә күни ахирлишидиған болуп, бу арида нәччә он миңлиған киши нйо-йоркта буш һөкүмитигә қарши намайиш өткүзди. Намайишчилар буш һөкүмитиниң нөвәттики сияситини әйипләп, тинчлиқни илгири сүрүш вә алди билән дөләт ичидики мәсилиләрни яхши бир тәрәп қилиш керәкликини оттуриға қойди. (Пәридә)