Xitay we Uyghur élide ejellik kan weqelirining azaymasliqining sewebi néme?

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki melumati
• Download story audio

11-Iyul küni Uyghur élining fukang nahiyiside kan partlishi yüz bérip nurghun adem ölgen idi. Resimde fukangdiki kan quduqigha kirip qutquzush aldida turghan xadimlar. AFP

Bu yilning 3 - peslide, Uyghur élide arqa- arqidin chong kan weqeliri yüz berdi. 7 - Ayda fukangdiki shinlung kömür kanida 87 adem öldi, ötken ayda bay nahiyisi, shixu shehiri we sanjidiki kömür kanlardimu her xil kan weqeliri yüz bérip, 30 tin artuq ademning ölüshini keltürüp chiqardi.

Kömür kan weqeliri özülmey yüz bermekte

Fransiye axbarat agéntliqining xewirige qarighanda, guchung nahiyisidiki bir kömür kanda seyshenbe küni etigen yene zapas saqlan'ghan partlatquch dora partlap kétip, 11 adem ölgen. Üch adem iz- déreksiz yoqalghan.

Uyghur aptonum rayonluq hökümet tarmaqliri bolsa ötken hepte kanning bixeterlikini kücheytish tedbirlirining biri süpitide, 19 kanni toxtitip tertipke sélip, yene 22 kanni nuqtiliq nazaret qilish heqqide buyruq chüshürgen idi.

Xitay hökümet tarmaqliri buning aldidimu, yeni 10 - ayning bashliri pütün Uyghur élidiki 192 kanni taqap tertipke salidighanliqini bildürgen. Xitay metbu'atlirining yéqinda bildürüshiche, bu yilning aldinqi sekkiz éyida xitayda kanlarda weqe körülüsh nisbiti töwenlimestin, belki 8.5% Ashqan.

Hökümet emeldarlirining kömür kanlar bilen til biriktürüsh ehwali éghir

Xitay hökümet da'irilirining kömür kanlarning bixeterlikini kücheytish tedbirliri néme üchün ejellik kan weqelirini azlitalmaydu?

Xitaydiki kömür kanlarning bixeterliki heqqide tetqiqat élip bériwatqan amérika xardford uniwérsiténing mu'awin proféssori, doktor burus esposito ependi, kichik tiptiki kömür kanlarning köplikining buning asasliq sewebi ikenlikini körsetti. U mundaq dédi:

…. Köp hallarda yerlik hökümetning rehberliri bundaq kanlar bilen chétishliq. Ular yaki kömür kanning xojayini yaki kömür kandin menpe'et alidu. Ulardin bu kanlarni taqashni buyrush xuddi qaraqchilarni bankini saqlashqa qoyghandekla bir ish.

"Xitay dunyadiki eng chong kömür ishlepchiqarghuchi dölet, u bu yilning aldinqi tuqquz éyidila 1 milyard tonnidin artuq kömürni qézip boldi. Kömür xitaydiki eng asasliq énérgiye menbesi. Turmush we sana'etni qamdaydighan énérgiyining texminen 70% tin 75% i kömürdin kélidu. Halbuki bu kömürlerning 40% i kichik tiptiki kömür kanlardin kélidu. Weqe yüz béridighinimu del mushundaq kichik tiptiki kömür kanlar. Ularning köp qismi chong kanlarning yénigha jaylashqan, qanunsiz meshghulat élip baridu. Köp hallarda yerlik hökümetning rehberliri bundaq kanlar bilen chétishliq. Ular yaki kömür kanning xojayini yaki kömür kandin menpe'et alidu. Shunga ötkenki 30 yil ichide gerche xitay hökümiti kichik kanlarni taqash heqqide tehdit sélip, her xil tedbirlerni qollan'ghan bolsimu, emma héchqandaq ünümi bolmidi. Chünki yerlik hökümet emeldarlirining bu kanlarda menpe'eti bar, ulardin bu kanlarni taqashni buyrush xuddi qaraqchilarni bankini saqlashqa qoyghandekla bir ish. Ular taqimaydu".

Xitay hökümitining tedbirlirining ünümi körülmidi

Xitay hökümiti düshenbe küni , yene yéngi bixeterlik tedbirini qollinip, kan ishchiliri quduqqa chüshkende kanning mes'ul xadimlirining bille chüshüshini telep qildi. Emma burus espisito ependining körsitishiche, bu tedbirning belkim chong we ottura tiptiki kanlarda qismen rol oynishi mumkin bolsimu, emma eng köp weqe körilidighan kichik tiptiki kanlarning bixeterlikini yaxshilashta ünümi bolmaydiken. Kichik kömür kanlarning meblighi az, peqet menpe'etnila közleydighan bolghachqa, bixeterlikni yaxshilashqa meblegh sélishni xalimaydiken.

Burus espisito ependining bildürüshiche, xitay hökümiti hazir kömürkanlardiki mesililerni tonup yitiwatidu. Emma uni hel qilishning charisini tapalmaywatidu. Énérgiyige zor éhtiyaji bolghachqa, ottura - kichik tiptiki kömür kanlargha köz yumuwatidu. Xitayning chiqirilish aldida turiwatqan kömür kanlarning bixeterlikini yaxshilash heqqidiki yéngi qanuniningmu emililishishi natayin . Chünki bu qanunni ijra qilghuchilar del mesile bar kömür kanlardin menpe'et éliwatqanlar.

Uning körsitishiche, xitay hökümiti kelgüside ottura we kichik tiptiki kanlarni taqap, 6 din 10 giche chong, keng kölemlik kan rayunlirini qurup chiqip, kanlarning bixeterlikini yaxshilashni oylashmaqta. Bu pilanning emelge ashidighan , ashmaydighanliqini yenimu közitish kérek.

Kömür bayliqigha bay rayon

Uyghur éli xitaydiki kömür zapisi eng mol rayon. Qismen melumatlarda xitaydiki kömür kan zapisining 40% i Uyghur élide ikenliki bildürülgen.

Uyghur élidiki iqtisadiy tereqqiyat ehwallirini tetqiq qiliwatqan burus esposito Uyghur élidimu kichik tiptiki kömür kanlarning köp ikenlikini bildürdi:

"Uyghur élide heqiqeten nurghun kömür kan zapisi bar. Emma méning qarishimche, hökümet da'iriliri kömürsana'itini tereqqi qildurush emes belki, néfit we tebi'i gazlarni échishqa téximu köngül böliwatidu. Uyghur élidiki kömür kanlar köp qismi kichik tiptiki kanlar. Qézilghan kömürlermu asasliqi yerlikte ishlitilidu. Kichik kanlar kömürlerni tazilimastin satqachqa, qézilghan kömürlerde bulghinish téximu éghir".

Uning körsitishiche, kömür yene uzun bir mezgilgiche xitaydiki asasliq énérgiye menbesi bolidu. Eger xitay hazirqi kömür kanlarning tüzülmisini özgertmise, kömür kanda weqe yüz bérish nispitimu töwenlimeydu.

Xitayning kömür kanliri dunya boyiche eng xeterlik kömür kanlar hisablinidighan bolup, xitay hökümet da'iriliri her yili 4000 dek kishining kömür kan weqeliride ölüdighanliqini bildürgen. Emma burus esposito ependining mölcherlishiche, bu san téxi töwen melum qilin'ghan bolup, emeliyette xitayda her xil kömür kan weqeliride yilda ölüdighanlarning sani 8000 gha yitidiken. (Arzu)