Xitaydiki Uyghur musulmanlar

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2003-Yili séntebirde, Uyghur musulmanlar héytgah meschitide ibadet qilmaqta. Xelq'ara teshkilatlar, xitay hökümitining Uyghurlarning diniy erkinlikini boghiwatqanliqini eyiblep kelmekte. AFP

Kanadadiki kbk téléwiziyisining xewer analiz sehipiside Ashifa Kassam isimlik ayal yazghuchining "xitaydiki Uyghur musulmanlar" namliq maqalisi élan qilindi.

Ashifa Kassam Kanadada kishilik hoquq we ijtima'iy adalet pa'aliyetliri bilen shughullinidighan yazghuchilarning biri. U maqalisining béshida xitaydiki musulmanlarning tarixi we xitay térritoriyisidiki musulmanlarning tarixta oynighan roli we ularning yipek yoli sodisigha qoshqan töhpiliridin söz échish bilen birge xitay we mongghul tarixidiki padishahlarning islam dinigha körsetken hörmetlirinimu tilgha alidu. Shi'en shehiridiki 3 esir ilgiri sélin'ghan, 60 ming kishi sighidighan heshimetlik jaminimu tonushturup ötidu. Shundaqla xitaydiki musulmanlarning omumi sanining 20 milyondin 40 milyon'ghiche ikenliki we tunggan musulmanlirining xitay xelqi bilen mediniyet, til en'ene jehettin oxshap kétidighanliqi qatarliqlarni eskertip ötidu.

Ashifa Kassam Maqalisida Uyghurlar heqqidiki sözni mundaq bashlaydu: "bularning hemmisi tungganlargha a'it. Kommunist xitayda tungganlar belgilik diniy erkinliktin behrimen qilin'ghan bolsimu, amma musulman xelqlerning hemmisila bu amettin behriman bolghini yoq. Xitayning gherbi shimal chégrisigha jaylashqan shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur musulmanliri bularning jümlisidindur".

Xitay hökümitining Uyghurlar heqqidiki nopus statisikisi gumanliq

Aptor deslipidila Uyghurlarning nopusi heqqidimu toxtilidu. U mundaq yazidu:

"Xitay hökümiti yéqinqi nopus tekshürüshide shinjang Uyghur aptonom rayonidiki Uyghur musulmanlirining sanini 9 milyon, dep élan qilghan bolsimu, emma chet'eldiki Uyghur teshkilatliri bu rayondiki Uyghurlar sanining 18 milyondin éship kétidighanliqini eskertmekte. Tibet aptonom rayonidiki tibetliklerge oxshash Uyghurlarmu shinjang Uyghur aptonom rayunida köp sanliqni teshkil qilidu".

"Uyghurlarning medeniyet jehettiki alahidiliki merkizi asiya en'enisini asas qilghanliqidur. Tibetliklerge oxshap kétidighini xitay kommunistik partiyisi 1949-yili shinjang Uyghur aptonom rayonini qurghandin beri, Uyghurlarning medeniyitini pilanliq yoqitip kelmekte. Amma tibetliklerge oxshimaydighan teripi bolsa, tibetliklerning bu mesilisi xelq'ara kechürüm teshkilati we kishilik hoquqni küzitish teshkilatigha oxshash kishilik hoquq teshkilatlirining diqqitini qozghap kelmekte. Amma Uyghurlarning mesilisi bu derijige kötürülgini yoq. Chet'eldiki Uyghurlar ichide alahide séhir küchke ige dahi we ularning mesilini qollaydighan dangliq holléwud cholpanliri yoq. Bu sewebtin Uyghurlarning sergüzeshtilirini dunyada bilidighanlar anche köp emes".

Uyghurlar yéqinqi zamandila musteqil dölet qurghan xelq

Ashifa Kassam Maqalisida Uyghurlar aldinqi esirning bashliri qurghan döletlergimu alahide urun béridu: "1930 we 1940-yilliri Uyghurlar ikki qétim sherqi türkistan jumhuriyitini muweppeqiyetlik qurup chiqqan bolsimu, amma bu döletler qisqa waqit mewjut bolup turdi. Be'ijing Uyghurlar wetinini kontrol qilishqa bashlighandin beri shinjang Uyghur aptonom rayunida qarshiliq heriketliri dawamlashti. Bolupmu, xitay kommunistik partiyisi Uyghurlargha qaratqan bésimni kücheytishi bilen, bu qarshliq heriketliri yuqiri kötürülmekte"

Uyghurlarning diniy we medeniyet erkinliki boghulmaqta

Maqale aptori xitay hökümitining Uyghur aptonom rayunida yürgüzüwatqan dini siyasetliri heqqide toxtilip: islamning asasliq alahidilikliri Uyghur medeniyitige singip ketkenliki üchün tunggan musulmanlirining erkinlikliri kapaletke ige qilin'ghan xitay kommunistliri, Uyghurlarning diniy ibadetlirige qarita qattiq cheklesh tedbirlirini almaqta. Uyghurlarning ramizan mezgilide roza tutushimu cheklenmekte. Kompartiye ezalirining we 18 yashtin töwenlerning dini pa'aliyetlerge qatnishishi meni qilinmaqta. Meschitlerge qarita intayin qattiq nazaret qilish, küzitish tüzümi yolgha qoyulmaqta, dep yazidu.

Xitay hökümitining Uyghurlarning medeniyiti we tiligha qaratqan siyasetliri heqqide toxtalghan maqale aptori: xitay hökümiti Uyghurlarning medeniyitini yoqutushni nishan qilmaqta. Nurghunlighan Uyghur yazghuchi- sha'irliri turmilargha tashlandi. Xitay hökümiti teripidin qanunluq neshir qilin'ghan tarix kitaplirimu cheklendi. Gerche Uyghur aptonom rayunida Uyghurlar köp sanliqni teshkil qilghan bolsimu, xitay hökümiti qanunni özgertip, bu rayondiki mekteplerde Uyghur tilini emeldin qaldurup, xitay tilini qollinishni yolgha qoydi, dep bayan qilidu.

Xitay hökümiti Uyghur rayonigha köplep köchmen köchürmekte

Ashifa Kassam Maqalisida Uyghurlarning iqtisadiy jehette chetke qéqilishinimu tilgha élip: xitay kommunistliri Uyghurlarni iqtisadiy jehettin chetke qéqip, xitay puqralirigha ilham bermekte we ularni ichkiri ölkilerdin bayliq menbeliri mol bolghan Uyghur aptonom rayonigha köchürüp kelmekte. 1949- Yili xitaylar bu rayondiki omumi nopusning 6% ni igiligen bolsa, 1978-yiligha kelgende xitaylarning nopusi 40 %ge chiqti. Köchmen xitaylargha köpinche, alahide imtiyazliq xizmetler bérilgen. Uyghurlar bilen oxshash xizmetlerni qilghan xitaylar bolsa, Uyghurlardin yoqiri mu'ash almaqta, dep yazidu.

Uyghurlar 11-sintebir weqesining qurbanliri

Aptor maqalisida 11-séntebir weqesining Uyghurlargha körsetken tesiri heqqide toxtilip: xitay hökümiti 11-sintebir weqesidin kéyin, amérikining térrorizmgha qarshi élip barghan urushini qollighandin kéyin, Uyghurlarning ehwali téximu betterleshti. Xitay hökümiti tinchliqperwer Uyghurlar ichidiki milli angning kücheygenlikini özliri üchün tehdit, dep körsitishke tirishmaqta. Hazir xitay da'irliri bu rayonda térrorizmgha qarshi turush nami bilen Uyghurlarni köplep qolgha almaqta. Yéqinda özbékistandin tutup kétilgen kanada puqrasi hüseyin jélil bulardin biri, dep yazidu.

Aptor maqaliside hüseyin jélilning siyasi partiye qurup, Uyghurlarning erkinliki üchün xizmet qilghanliqi üchün, uning özbekistandin tutup ketilgenliki, hazir xitaydiki mexpi bir yerde sotning hökümini kütüp turiwatqanliqi, kanada hökümiti hüseyin jélil mesilisini xitay hökümiti bilen söhbetlishishke tiriship baqqan bolsimu, xitayning ündimey jim turiwalghanliqi we hüseyin jélil mesilisining Uyghurlarning yérim esirlik dert - hesretlirini körsitip béridighan tipik misal ikenlikini eskertidu.

Ashifa Kassam Maqalisining axirida Uyghur aptonom rayunining siyasi jinayetchilerge ölüm jazasi eng köp ijra qiliniwatqan xitaydiki birdin- bir rayon ikenliki, bdt organliri we kishilik hoquq teshkilatlirining bu mesilige köngül böliwatqanliqi qatarliqlarni alahide tilgha alidu. (Kamil tursun)