Kanadaning 47 neper puqrasi xitayda qolgha élindi

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Kanada tashqi ishlar ministirlikining 27-küni ashkarilishiche,nöwette xitay hökümiti teripidin türlük bana-sewepler bilen xitayda tutup turulghan we qolgha élin'ghan kanadaliqlarning sani 50 ke yéqinlashqan.Kanada tashqi ishlar ministirliki bu xil ehwal astida qosh dölet puqrasi salahiyitige ige kanada puqralirining xitay chong quruqluqi bilen xongkongni ziyaret qilghanda, kanada pasportini ishlitishi kérekligini,undaq bolmighanda ular behrimen bolidighan konsul mulazimitide cheklimige uchraydighanliqini eskertti.

Kanada tashqi ishlar ministirlikining tor bétidimu, eslide xitay puqrasi bolghan kanadaliqlarning xitayni ziyaret qilghanda,xususy bixeterlikke alahide diqqet qilishi kérekligini,xitay puxraliqidin kanada puqraliqigha ötken qosh dölet puqrasi salahiyitige ige kanadaliqlarning, xitaygha kirgende türlük qiyinchiliqlargha duch kéliwatqanliqi we xitay da'irlirining ularning kanada tewelikini étirap qilmaywatqanliqi alahide tekitlen'gen.

Xitay bu ehdinamige qol qoyghan

Kanada bilen xitay otturisida 1999-yili imzalan'ghan "konsul ehdinamisi"da kanada we xitaydin ibaret qosh dölet tewelikige ige kishiler kanada pasporti bilen xitayni ziyaret qilghanda, kanada puqrasi mu'amilisidin behrimen bolidu,déyilgen.

Kanada qosh dölet tewelikini étirap qilidu. Kanadaning qosh dölet puqraliqi siyasiti yéqinqi yillardin béri kanada hökümitige nurghun awarichiliqlarni élip kelmekte. Shunga kanadada qosh dölet puxraliq siyasitini emeldin qaldurush we qaldurulmasliq mesilisi izchil munazire témisi bolmaqta.

Tehlilchiler, xitay hökümiti hüseyin jélilning kanada puqraliqi salahiyiti ret qilip, uninggha muddetsiz qamaq jazasi bergen we kanada diplomatlirining uni yoqlishigha yol qoymighandin kéyin kanada xitay otturisidiki konsul ehdinamisi asasen qanuni küchini yoqatti, dep qarimaqta.

Kanada puqralirni xitayni ziyaret qilishta agahlandurdi

Kanada tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi bérnard nguyenning kanada metbu'atlirigha ashkarilishiche,hazir 47 neper kanada puqrasi xitay da'irliri teripidin tutup turulghan we qolgha élin'ghan.Amma bu bayanatchi buning ichide qanche nepirining xitay puxraliqidin kanada tewelikige ötken kanadaliq ikenlikini ashkarilashni ret qildi.U bu 47 neper kishining qolgha élinish seweplirining qanunsiz buyumlarni xitay chégrisidin ekirish,omumning mülkige ziyan sélish,qanunsiz usulda pul almashturush dégendek jinayetler ikenlikini tilgha aldi.

Bayanatchi xitayda tutup turiliwatqan kanada puqraliri ichide qanchisining qosh dölet tewelikige ige ikenligini we bular ichidin qanche nepiri üstidin jinayi höküm élan qilin'ghanliqini ashkarilashni ret qildi.Amma u chet'ellerde péshkellikke yoluqqan kanada puqralirining qosh dölet teweliki bolushidin qet'i nezer, ularning konsul hoquqidin behrimen boliwatqanliqini eskertip:" biraq bizning puqralirimizning eslidiki dölitige barghanda qosh dölet teweliki étirap qilinmaydighan ehwallar körüliwatidu..Bu döletlerde qosh dölet tewelikige ige puqralirimizgha konsul hoquqi jehette yardem qilishta cheklimige uchrawatimiz. Shunga kanada puqraliri xitay we xongkonggha barmaqchi bolsa,kanada pasportini ishlitishi kérek.Kanada pasportini qollan'ghanlar péshkellikke yoluqqanda,kanadaning konsul yardimige érisheleydu.Gerche ular wiza jehetlerde awarichiliqlargha yoluqsimu," dédi.

47 Neper kanadaliqning xitayda qolgha élinishi kanada üchün yaxshi xewer emes

Kanadadiki siyasi analizchi shéng shü'éning qarishiche 47 neper kanada puqrasining xitayda qolgha élinishi we tutup turulushi kanadaning dölet obrazigha taqilidighan mesile bolup, bu yene bir tereptin xitaydiki bir partiyilik diktator tüzümning mahiyitini körsitip béridiken: "méningche,bu mesile xitay kanada munasiwetlirige jiddi tesir körsitidu. Kanada bu mesilide xitaygha küchlük inkas qayturishi kérek. Kanada puqralirining chet'elde bundaq éghir mu'amilige uchrishi emilyette kanadaning izzet-hörmitige,uning dölet obrazigha ziyan yetküzidu.Xitayning obrazighimu héchqachan payda élip kelmeydu. Bu kompartiye hökümranliqidiki tüzümning mahiyitini téximu ashkarilaydu," deydu.

Xitay özi qol qoyghan xelq'araliq ehdinamigha xilapliq qildi

Xitay da'irlirining kanada puqrasi hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyitini we uning konsul hoquqini ret qilish bilen ikki dölet otturisidiki konsul ehdinamisi heqqide talash- tartish keskinleshti.

Xitay hökümiti hüseyin jélilgha muddetsiz qamaq jazasi élan qilghanda, kanada tashqi ishlar ministiri pétér makkay bu hökümning ikki dölet otturisidiki konsul ehdinamisige xiyanet ikenlikini ,kanadaning 1999-yili xitay bilen imzalighan konsul ehdinamisini qaytidin közdin kechüridighanliqini bildürgenidi.

1999 Yili ikki dölet otturisida imzalan'ghan konsul ehdinamisining 7-maddisida kanada puqraliri xitay da'irliri teripidin tutup turulghan,qolgha élin'ghan we erkinlikidin merhum qilin'ghanda, da'irlar nime üchün shundaq bolghanliqi heqqide derhal kanada elchixanisigha melumat béridu.

Kanada konsulxana xadimlirining xitay da'irliri teripidin qolgha élin'ghan,tutup turulghan we erkinlikidin mehrüm qilin'ghan kanada puqralirini yoqlash ular bilen sözlishish, ehwal igellesh we ularni terjiman hem qanuni meslihetchi bilen teminlesh hoquqi bolidu,déyilgen. Ehdinamida kanada konsulxana xadimlirining yene erkinlikidin mehrum qilin'ghan kanada puqralirini yémeklik,kiyim-kéchek,dora boyumliri, oqushluq we yéziqchiliq matériyalliri bilen teminleshke oxshash hoquqliriningmu barliqi eskertilgen.

Xitay öz menpe'eti üchün öz qanunlirinimu ayaq-asti qildi

Amma xitay da'irliri hüseyin jélilning xitay puqraliqida ching turup, uning konsul mulazimitidin behrimen bolush hoquqini izchil ret qilip kelmekte.

Siyasi analizchi shéng shü'é buni xitayning uchigha chiqqan mutehemlik,dep bahalaydu: "xitayning asasi qanunida qosh dölet puqraliqi étirap qilinmaydu.1980- Yili élan qilin'ghan xitay xelq jumhuriyitining asasi qanunining 9-maddisida chet'elde turiwatqan xitay puqraliri öz ixtiyarliqi bilen bashqa döletning tewelikige ötse, xitay puxraliq salahiyitidin özligidin mehrum bolidu," déyilidu.

Undaqta xitay puxraliq salahiyitidin özligidin mehrum bolushning özi kanada puqrasi bolghan kündin tartip,xitay puqrasi emes, dégenliktur. Shunga bu hüseyin jélil mesilisidiki hel qilghuch,yadroluq mesilidur.. Kanada hüseyin jélilni méning puxrayim dise, xitayning u séning puxraying emes déyishi uchigha chiqan yolsuzluq we mutihemliktin bashqa nerse emes. Shunga kanada xitaygha küchlük inkas qayturghanidi deydu.

47 Neper kanada puqrasining xitayda qolgha élinishi heqqide kanada hökümitining xitaygha qandaq inkas qayturghanliqi hazirche namelum.

Yéqinqi yillardin buyan köchmenlik we bashqa salahiyet bilen kanadagha yerlishiwatqan Uyghurlarning sanimu barghansiri köpeymekte. (Kamil tursun)