Канада тәйвәнниң мустәқиллиқини етирап қилиши керәк

• Мухбиримиз камил турсунниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Тәйвән прәзиденти чен шүйбйән. AFP Photo

Канадалиқ бир нәпәр сиясий мулаһизичи канада баш министири степһен харпәрдин канаданиң хәлқара сәһнидә бейҗиңниң бесимиға тақабил туруп, тәйвәнниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға киришини қоллашни шундақла бирләшкән дөләтләр тәшкилатида ислаһат елип беришта канаданиң актип рол ойниши керәкликини тәләп қилди.

Канадада чиқидиған "калгарйсун" йәни "калгари қуяши" гезитиниң стон язғучиси паул җакксон мәзкур гезиттә елан қилинған мақалисидә, канада баш министири степһен харпәрниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатини тәртипкә селишни канада дипломатийисиниң күн тәртипигә киргүзүши керәкликини, буниң үчүн биринчи болуп канада тәйвәнниң мустәқил бир дөләт икәнликини етирап қилиши вә униң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға қайтидин киришигә ярдәм беришиниң зөрүрлүкини әскәртти.

Б д т диктатор дөләтләрниң контроллуқида

Тәйвәнниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң сиртида қалдурулуши нәтиҗисидә, 24 милйон хәлқниң сиясий һаятиниң тәһдиткә учраватқанлиқи вә бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң өзиниң сиясий ғайисидин барғансери йирақлишиватқанлиқи тилға елинған мақалидә: ирақниң нефитини ашлиққа алмаштуруш сәтчилики қатарлиқ нурғун вәқәләрдә бирләшкән дөләтләр тәшкилати муәссәсисәлириниң асасән кардин чиққанлиқи вә бу органда парихорлуқниң баш көтүргәнлики оттуриға чиқти.

1945-Йили демократик принсипларни асас қилип қурулған бирләшкән дөләтләр тәшкилати, нөвәттә оттура шәрқ, африқа вә асиядики бир топ диктатор дөләтләрниң контроллуқиға чүшүп қалди. Бу дөләтләрниң ичидә әң чоңи вә әң муштумзорлардин бири хитай һесаблиниду, дейилиду.

Нөвәттә бирләшкән дөләтләр тәшкилати түзүлмисидә диктатор дөләтләрниң асаслиқ сөз саһиби болуватқанлиқи, демократик дөләтләрниң қарашлириниң һәтта чәткә қеқиливатқанлиқи вә бу органда ислаһат елип беришниң зөрүрлүкини әскәрткән паул җакксон: "бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң қурулуш низамнамисидә тинчлиқни тәшәббус қилиш билән кишилик һоқуқни омумлаштуруштин ибарәт икки нуқта алаһидә тәкитләнгән болсиму, әмма оттура шәрқ, африқа вә коммунист хитайдики хәлқләр 60 йилдин кейинки бүгүнки күндә, йәнила бу һоқуқлардин бәһримән болғини йоқ. Бирләшкән дөләтләр тәшкилатида пуқраларниң һоқуқлирини аяқ-асти қилидиған дөләтләр коп санлиқни тәшкил қилиду. Бу бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң һәр бир принсипи үчүн номустур," дәп язиду.

Ғәрб дөләтлири демократик түзүмдики тәйвәнни қоллиши керәк

Коммунистик түзүмдин узақ турған тәйвәндә демократик түзүмниң бәрпа қилинғанлиқи лекин тәйвәнниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатидин чәткә қеқилғанлиқи, бу демократик түзүмниң канадаға охшаш дөләтләр тәрипидин қоғдилиши керәклики тилға елинған бу мақалидә: " кишини әҗәпләндуридиғини, кишилик һоқуққа һөрмәт қилған, әркин сайлам елип бериливатқан, әркин ахбарат вастилириға игә болған вә ғәрб дөләтлири билән охшаш түзүмдики тәйвән бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң сиртида қалдурулмақта. Җуңхуа минго бирләшкән дөләтләр тәшкилатини қурғучи 5 дөләтниң бири иди. Кейин қизил хитайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилатиға әза болуп кириши нәтиҗисидә көплигән дөләт бейҗиңниң тәһдити билән тәйвән билән болған дипломатик мунасивәтни үзди. Аз сандики дөләт биләнла қалған тәйвән, барғансери йетим һалға кәлмәктә," дәйду.

Паул җакксон мақалисидә хитай билән тәйвәнниң сиясий түзүлмисидики пәрқләр үстидә тәһлил елип берип: "бейҗиң коммунистлири һакимийәтни қолиға алған 1949-йилидин бери, һөкүмранлиқини қанунлаштуруш үчүн болсиму сайлам өткүзүп бақмиди. Тәйвәндә болса охшимиған сиясий көз қараштики 100дин ошуқ сиясий партийә бар. Хитай чоң қуруқлуқта динға етиқад қилидиғанлар, җаза лагирлириға сүргүн қилинип җазалиниду. Тәйвәндә болса, диний әркинлик толуқ бәһримән қилинған," дәйду.

Тәйвән дунядики күчлүк иқтисади дөләт

Сиясий мулаһизичи паул җакксон мақалисидә тәйвәнниң дунядики иқтисади күчи вә хитайниң дуняға тәһдит болуватқанлиқи һәққидә тохтилип: "тәйвән дуня иқтисадида 17- орунда, шундақла дуня содисида 14- орунда туриду. У һәрхил хәлқаралиқ принсипларға һөрмәт қилип кәлмәктә. Хитай болса нәшр һоқуқи вә әқлий мүлүк һоқуқи дегәнләрни мәнситмәйла қалмастин, йәнә өз пулиниң қиммитини мәқсәтлик төвән тутуп, дуня базириға наһайити көп сүпәтсиз малларни селип, херидарларни алдимақта вә америка, явропа бирлики вә канадада наһайити еғир ишсизлиқ әһваллирини кәлтүрүп чиқармақта," дәйду.

Паул җакксон мақалисидә һәр хил хәлқаралиқ мәҗбурийәтләрни ада қилип кәлгән бир дөләтни җазалап, хәлқара принсипларни аяқ асти қилған дөләтни болса мукапатлаш адаләт һесаблинамду, дәп соал қойиду.

Паул җакксон мақалисидә коммунист хитай һакимийитини натсестлар һөкүмранлиқидики гитлер германийисигә селиштуруп:"бейҗиң изчил түрдә сиртқа қарита тәйвәнни хитайниң земин пүтүнлүкигә асийлиқ қиливатқан бир өлкә қилип тәшвиқ қилмақта йәни тибәтни хитай земининиң бир қисми дегинигә охшаш. Хитай коммунистлири тибәткә таҗавуз қилип киргәндә, бирләшкән дөләтләр тәшкилати көзини парқиритип қарап туруп, һечқандақ бир нәрсә қилмиғаниди. Худди гитлер германийиси чехиславакийигә бастуруп киргәндә, әйни вақиттики хәлқара җәмийәтниң көрсәткән пассиплиқлириға охшаш," дәп язиду.

Канада б д т дә ислаһат елип беришқа рәһбәрлик қилиши керәк

Паул җакксон мақалисиниң ахирида канада баш министириға хитаб қилип: "бейҗиң даирилири күнләрниң биридә тәйвәнни өзлири пиланлиған тузаққа чүшүрүш үчүн, униң дунядики башқа дөләтләр билән болған мунасивәтлиригә бузғунчилиқ салмақта. Шуңа степһен харпәр сиз немә үчүн бейҗиң даирилиригә қарши, бирләшкән дөләтләр тәшкилатида омумйүзлүк ислаһат елип беришқа рәһбәрлик қилмайсиз? биз дөлитимизниң хәлқара сәһнидә өзини намаян қилишини интайин арзу қилимиз," дәп мақалисини ахирлаштуриду. (Камил турсун)