Kanada teywenning musteqilliqini étirap qilishi kérek

• Muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Teywen prezidénti chén shüybyen. AFP Photo

Kanadaliq bir neper siyasiy mulahizichi kanada bash ministiri stéphén xarperdin kanadaning xelq'ara sehnide béyjingning bésimigha taqabil turup, teywenning birleshken döletler teshkilatigha kirishini qollashni shundaqla birleshken döletler teshkilatida islahat élip bérishta kanadaning aktip rol oynishi kéreklikini telep qildi.

Kanadada chiqidighan "kalgarysun" yeni "kalgari quyashi" gézitining ston yazghuchisi pa'ul jakkson mezkur gézitte élan qilin'ghan maqaliside, kanada bash ministiri stéphén xarperning birleshken döletler teshkilatini tertipke sélishni kanada diplomatiyisining kün tertipige kirgüzüshi kéreklikini, buning üchün birinchi bolup kanada teywenning musteqil bir dölet ikenlikini étirap qilishi we uning birleshken döletler teshkilatigha qaytidin kirishige yardem bérishining zörürlükini eskertti.

B d t diktator döletlerning kontrolluqida

Teywenning birleshken döletler teshkilatining sirtida qaldurulushi netijiside, 24 milyon xelqning siyasiy hayatining tehditke uchrawatqanliqi we birleshken döletler teshkilatining özining siyasiy ghayisidin barghanséri yiraqlishiwatqanliqi tilgha élin'ghan maqalide: iraqning néfitini ashliqqa almashturush setchiliki qatarliq nurghun weqelerde birleshken döletler teshkilati mu'essesiselirining asasen kardin chiqqanliqi we bu organda parixorluqning bash kötürgenliki otturigha chiqti.

1945-Yili démokratik prinsiplarni asas qilip qurulghan birleshken döletler teshkilati, nöwette ottura sherq, afriqa we asiyadiki bir top diktator döletlerning kontrolluqigha chüshüp qaldi. Bu döletlerning ichide eng chongi we eng mushtumzorlardin biri xitay hésablinidu, déyilidu.

Nöwette birleshken döletler teshkilati tüzülmiside diktator döletlerning asasliq söz sahibi boluwatqanliqi, démokratik döletlerning qarashlirining hetta chetke qéqiliwatqanliqi we bu organda islahat élip bérishning zörürlükini eskertken pa'ul jakkson: "birleshken döletler teshkilatining qurulush nizamnamiside tinchliqni teshebbus qilish bilen kishilik hoquqni omumlashturushtin ibaret ikki nuqta alahide tekitlen'gen bolsimu, emma ottura sherq, afriqa we kommunist xitaydiki xelqler 60 yildin kéyinki bügünki künde, yenila bu hoquqlardin behrimen bolghini yoq. Birleshken döletler teshkilatida puqralarning hoquqlirini ayaq-asti qilidighan döletler kop sanliqni teshkil qilidu. Bu birleshken döletler teshkilatining her bir prinsipi üchün nomustur," dep yazidu.

Gherb döletliri démokratik tüzümdiki teywenni qollishi kérek

Kommunistik tüzümdin uzaq turghan teywende démokratik tüzümning berpa qilin'ghanliqi lékin teywenning birleshken döletler teshkilatidin chetke qéqilghanliqi, bu démokratik tüzümning kanadagha oxshash döletler teripidin qoghdilishi kérekliki tilgha élin'ghan bu maqalide: " kishini ejeplenduridighini, kishilik hoquqqa hörmet qilghan, erkin saylam élip bériliwatqan, erkin axbarat wastilirigha ige bolghan we gherb döletliri bilen oxshash tüzümdiki teywen birleshken döletler teshkilatining sirtida qaldurulmaqta. Jungxu'a min'go birleshken döletler teshkilatini qurghuchi 5 döletning biri idi. Kéyin qizil xitayning birleshken döletler teshkilatigha eza bolup kirishi netijiside köpligen dölet béyjingning tehditi bilen teywen bilen bolghan diplomatik munasiwetni üzdi. Az sandiki dölet bilenla qalghan teywen, barghanséri yétim halgha kelmekte," deydu.

Pa'ul jakkson maqaliside xitay bilen teywenning siyasiy tüzülmisidiki perqler üstide tehlil élip bérip: "béyjing kommunistliri hakimiyetni qoligha alghan 1949-yilidin béri, hökümranliqini qanunlashturush üchün bolsimu saylam ötküzüp baqmidi. Teywende bolsa oxshimighan siyasiy köz qarashtiki 100din oshuq siyasiy partiye bar. Xitay chong quruqluqta din'gha étiqad qilidighanlar, jaza lagirlirigha sürgün qilinip jazalinidu. Teywende bolsa, diniy erkinlik toluq behrimen qilin'ghan," deydu.

Teywen dunyadiki küchlük iqtisadi dölet

Siyasiy mulahizichi pa'ul jakkson maqaliside teywenning dunyadiki iqtisadi küchi we xitayning dunyagha tehdit boluwatqanliqi heqqide toxtilip: "teywen dunya iqtisadida 17- orunda, shundaqla dunya sodisida 14- orunda turidu. U herxil xelq'araliq prinsiplargha hörmet qilip kelmekte. Xitay bolsa neshr hoquqi we eqliy mülük hoquqi dégenlerni mensitmeyla qalmastin, yene öz pulining qimmitini meqsetlik töwen tutup, dunya bazirigha nahayiti köp süpetsiz mallarni sélip, xéridarlarni aldimaqta we amérika, yawropa birliki we kanadada nahayiti éghir ishsizliq ehwallirini keltürüp chiqarmaqta," deydu.

Pa'ul jakkson maqaliside her xil xelq'araliq mejburiyetlerni ada qilip kelgen bir döletni jazalap, xelq'ara prinsiplarni ayaq asti qilghan döletni bolsa mukapatlash adalet hésablinamdu, dep so'al qoyidu.

Pa'ul jakkson maqaliside kommunist xitay hakimiyitini natséstlar hökümranliqidiki gitlér gérmaniyisige sélishturup:"béyjing izchil türde sirtqa qarita teywenni xitayning zémin pütünlükige asiyliq qiliwatqan bir ölke qilip teshwiq qilmaqta yeni tibetni xitay zéminining bir qismi déginige oxshash. Xitay kommunistliri tibetke tajawuz qilip kirgende, birleshken döletler teshkilati közini parqiritip qarap turup, héchqandaq bir nerse qilmighanidi. Xuddi gitlér gérmaniyisi chéxislawakiyige basturup kirgende, eyni waqittiki xelq'ara jem'iyetning körsetken passipliqlirigha oxshash," dep yazidu.

Kanada b d t de islahat élip bérishqa rehberlik qilishi kérek

Pa'ul jakkson maqalisining axirida kanada bash ministirigha xitab qilip: "béyjing da'iriliri künlerning biride teywenni özliri pilanlighan tuzaqqa chüshürüsh üchün, uning dunyadiki bashqa döletler bilen bolghan munasiwetlirige buzghunchiliq salmaqta. Shunga stéphén xarper siz néme üchün béyjing da'irilirige qarshi, birleshken döletler teshkilatida omumyüzlük islahat élip bérishqa rehberlik qilmaysiz? biz dölitimizning xelq'ara sehnide özini namayan qilishini intayin arzu qilimiz," dep maqalisini axirlashturidu. (Kamil tursun)