Kanada asiya - tinch okyan bixeterlik tetqiqat yighini xitayni démokratiyileshtürüsh mesilisi üstide muhakime élip bardi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitay - kanada munasiwitide, stipan xarpér hökümiti hakimiyet béshigha chiqqandin béri, bolupmu xitay da'iriliri Uyghur kanada puqrasi hüseyin jélilni kanadagha qayturup bérishni ret qilghandin béri, ikki dölet munasiwiti kishilik hoquq mesilisini chöridigen halda ixtilap ichige chüshüp qaldi. Asiya - tinch okyan bixeterlik tetqiqat jem'iyiti ötken heptining axiriliri kanada york uniwérsitétida uyushturghan 14 - nöwetlik yilliq yighinida mutexessisler we közetküchiler, xitayning démokratiyilishishi asiya - tinch okyan rayonining bixeterlikidiki achquchluq amil, dep körsetti.

Yighinda muzakire qilin'ghan üch nuqta

Bu qétimqi yighin xitay - kanada munasiwetliri we xitayning démokratiyilishish mesililirini öz ichige alghan asiya - tinch okyan rayonining soda - iqtisadi alaqe ehwali shundaqla bixeterlik mesililirini muzakire qilghan. Yighinning xitaygha munasiwetlik qisimida xitay - kanada munasiwitige alaqidar 3 mesile, bolupmu xitay - kanada soda munasiwiti, xitayning bash kötürüshi we buning kanadagha bolghan tesiri shundaqla xitay kishilik hoquqi ehwali we asiya bixeterliki qatarliq mesililer muzakire qilindi.

Yighinning "xitayning kishilik hoquq ehwali we asiya bixeterliki" namida élip bérilghan bölümide xelq'ara kechürüm teshkilati, kanada Uyghur jem'iyiti, démokratik junggo frontining kanada shöbisi, kanada falun'gong jem'iyiti qatarliq teshkilat wekilliri söz qildi. Xelq'ara kechürüm teshkilatining xitay ishlirini közetküchi xadimi kligér yighinda, xelq'ara kechürüm teshkilati yéqinqi yillardin béri xitayning kishilik hoquq weziyiti yamanliship kétiwatqanliqigha nahayiti jiddiy diqqet qiliwatqanliqini bildürdi. U, xelq'ara kechürüm teshkilati bu sahede köp tetqiqatlarni élip bardi. Bolupmu adem ichki ezalirini sétish, eydiz késili pa'aliyetchilirini basturush, dindarlargha zerbe bérish qatarliqlar, deydu. Kligérning eskertishiche, xitaydiki istibdat yuqiri bésimliq hökümranliq jem'iyette zor kölemlik dawalghush peyda qilip, ötken yili xitay boyiche 80 ming qétim topilang yüz bérishni keltürüp chiqarghan.

Uyghurlarning ehwalimu anglitilghan

Qétimqi yighin'gha kanada Uyghur jem'iyitining re'isi memet toxti teklip bilen qatnashti we yighinda söz qildi. U, xitay da'irilirining Uyghur élide élip bériwatqan zorawan mustebit siyasiti nurghun Uyghurlarning paji'elik halda ölüshige sewebchi bolmaqta, deydu. Bolupmu memet toxti, xitay da'iriliri kanadadiki Uyghur puqralirining yurtida qalghan a'ile tawabati bilen jem bolushigha yol qoymaywatqanliqini tilgha aldi. Uning eskertishiche, kanadadiki Uyghurlar xitay hökümitining nazariti we buzghunchiliqigha uchrimaqta.

Memet toxti "kanadadiki köpchilik Uyghurlarning her birsining özige xas bir kechürmishi bar. Nurghun kishiler kanadada xitaygha qarshi namayishqa qatnashqanliqi üchünla, ular kanadada köchmen yaki kanada puqrasi bolsimu, lékin xitay hökümiti ularning bala- chaqisi we ata-anisining kanadagha kélip jem bolushini tosawatidu" dédi. Memet toxtining radi'omizgha eskertishiche, kanadada yashaydighan Uyghur köchmenlerning bolupmu siyasiy pa'aliyetke qiziqidighan Uyghurlarning bala- chaqa we a'ile tawabati xitay da'irilirining éghir bésimigha uchrimaqta.

Xitaydiki kishilik hoquq weziyitige köngül bölüsh telep qilindi

Yighinda falun'gong teriqitining wekili söz qilip, kanadada stipan xarpér hökümiti hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin, xitayning kishilik hoquq weziyitige diqqet qilimiz, dep bayanat bergenlikini maxtidi. U, kanadadiki her qaysi siyasiy partiye - guruhlar we siyasiy erbaplarning xitayning kishilik hoquq weziyitige köngül bölüshini telep qilip, "bu mesilide men hakimiyet béshidiki kishining siyasiy salahiyiti kim bolushi bilen hésablashmaymen. Ular yéngi démokratlar bolamdu yaki hüriyet partiyisi bolamdu ? ish qilip men ularning xitayning kishilik hoquq mesilisini ashkara we biwaste munazire qilishini ümid qilimen" deydu.

Kanada bash ministiri stipan xarpér bu yil 11 - ayda wéytnam paytexti xanoyda ötküzülgen a t i h t ning bashliqlar yighinigha qatnishishtin burun,xitay dölet re'isi xu jintaw bilen uchrashsa, kishilik hoquq mesililirini sözlishidighanliqini jakarlighan idi.

Kanada metbu'atlirining xewer qilishiche, stipan xarpér Uyghur kanada puqrasi höseyin jélilning mesilisini otturigha qoyghan. Xitay da'iriliri hüseyin jélilning kanada puqraliqini étirap qilishni ret qilmaqta. Xitay tashqi ishlar ministirliqi bayanatchisi lyu jyenchaw, hüseyin jélilning mesilisini "junggoning ichki ishi", dep tekitligen.

York uniwérsitétidiki yighinda démokratik junggo frontining kanadadiki wekili "xelq'ara jem'iyet xitayning démokratiyilishishini qollishi kérek" dégen témida söz qildi. U, xitayning démokratiyilishishi asiya - tinch okyan rayunining bixeterlikini qoghdashning tüp kapaliti, dep körsetti. Bu qétimqi yighinni uyushturghan kanada asiya tinch okyan bixeterlik tetqiqat jem'iyiti kanada tashqi ishlar ministirliqi teripidin iqtisadiy yardem bilen teminlinidighan gheyri tijaret xaraktérlik ilmiy tetqiqat orni bolup, mezkur jem'iyetning xizmiti asiya - tinch okyan rayonining bixeterlikige da'ir mesililer we kanadaning rayondiki roli toghrisida tetqiqat élip bérishtur. (Erkin)