Kanada tashqi ishlar ministiri Peter MacKay xitayni ziyaret qilmaqchi

• Ixtiyari muxbirimiz kamil tursunning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Kanada tashqi ishlar ministiri Peter MacKay

Kanada tashqi ishlar ministiri Peter MacKay kanada CTW téléwiziyisige kanada xitay munasiwetliridiki jiddi keypiyatni yumshitish üchün, özining 2007- yili xitayni ziyaret qilishqa hazirliniwatqanliqini hemde yene xitay tashqi ishlar ministiri li jawshingni kanadagha teklip qilghanliqini bildürdi. Peter MacKay Ning eskertishiche u, xitay bilen bolghan söhbette kishilik hoquq mesilisi, shuning birge ikki döletning soda tereqqiyati we ikki döletning siyasi munasiwetlirini muzakire qilidiken. U bu qétimqi sepiride kanada puqrasi höseyin jélil mesilisining kanada - xitay söhbitidiki asasliq témilarning biri ikenlikinimu eskertti. Amma u zadi qaysi küni xitayda ziyarette bolidighanliqini ashkarilimidi.

Bu konsérwatip hökümet tashqi ishlar ministirining xitaygha qilidighan tunji ziyariti

Peter MacKay Bu qétimqi ziyaritining meqsetliri heqqide toxtilip: "biz birinji bolup kishilik hoquq mesilisini we shundaqla intayin muhim bolghan soda we ikki terep munasiwetlirining bundin kéyinki tereqqiyati heqqide dostane söhbet élip barimiz", dédi.

Konsérwatip hökümiti xitay hökümitidin hüseyin jélilni qoyuwétishni qattiq telep qilip kelmekte. Amma xitay hökümiti bolsa hüseyin jélilning kanada puxraliq salahiyitini étirap qilishni ret qilip, uning xitay puqrasi ikenlikide ching turmaqta we özlirining hüseyin jélilni sot qilish hoquqigha ige ikenlikini tekitlimekte. Uyghur rayunining peyziwat nahiyiside toghulghan hüseyin jélil, 1996-yili chet'elge qéchishqa mejbur bolghan we 2005-yili noyabirda kanada puqrasi salahiyitige érishkenidi. U hazir xitay hökümiti teripidin atalmish térrorluq we bölgünchilik jinayetlirini bilen eyiblenmekte. Hüseyin jélil bu yil mart aylirining bashliri tughqan yoqlash üchün özbékistan'gha barghanda, özbék da'irliri teripidin qolgha élinip, iyun aylirining otturiliri xitaygha ötküzüp bérilgenidi.

Buningdin ilgiri kanada bash ministiri Stephen Harper wyétnamda ötküzülgen asiya tinch okyan ixtisadiy hemkarliq teshkilatining yuqiri derijilik bashliqlar yighini jeryanida xitay dölet re'isi hu jintaw bilen hüseyin jélil mesilisi heqqide söhbet élip barghanidi. Gerche bu söhbet xitay teripidin gheyri resmiy söhbet derijisige chüshürülüp quyulghan bolsimu, amma ikki dölet rehbiri otturisidiki bu uchrishish hüseyin jélil mesiliside bésilghan muhim bir qedem, dep bahalan'ghanidi.

Peter MacKay: Hüseyin jélil mesilisi murekkep we alahide mesile

Konsérwatip hökümitining emeldarliri xitayning kishilik hoquq xatirisini izchil keskin tenqit qilip kelmekte aldinqi ayda xitayning kanada turushluq bash elchisi li shumin kanadani xitayning kishilik hoquq xatirisini eyibleshning ornigha, ikki dölet otturisidiki alaqe liniyisini uchuq tutushqa chaqirghanidi.

Peter MacKay Xitay hökümitining hüseyin jélilning teqdiri heqqide kanada hökümitige uchur bermigenliki üchün, uning mesilisining murekkeplishiwatqanliqini bildürüp: "xitay hökümiti uning kanada puqrasiliq salahiyitini ret qilghanliqi we ularning uninggha qandaq jaza béridighanliqidin xewrimiz bolmighanliqi üchün hüseyin jélil mesilisi murekkep we alahide mesile bolmaqta, dédi. Buningdin ilgiri u xitay hökümitining hüseyin jélilgha ölüm jazasi bermeydighanliqi heqqide kanadagha wede bergenlikini ashkarilighandi.

Konsérwatip partiye hakimiyet béshigha kelgendin buyan bu hökümetning xitay bilen bolghan siyasi munasiwetliri aldinqi hökümetke qarighanda biraz soghuq bolmaqta. Bu hökümetning tibetning rohani dahiysi dalay lamagha pexri puxraliq salahiyitini bergenliki, ularning xitay hökümitining kanadada jasusluq pa'aliyetliri bilen shughulliniwatqanliqini we uning kishilik hoquq xatirisini tenqit qilishi xitay hökümitining oghisini qaynatqanidi. Lékin xitay da'irlirining hüseyin jélilni özbékistandin élip kétishi, shundaqla bu mesilining hel bolmay arqigha sozulishi ikki dölet munasiwetlirining téximu yiriklishishige yol achti.

Bu ziyaretning yene bir meqsiti siyasi nuqtidin hüseyin jélilni qollash

Öktichi partiyiler bolsa konsérwatip partiyisi hökümitini, xitay bilen bolghan munasiwetni yaxshi bir terep qilalmidi we puqrasining hoquqlirinimu qoghdiyalmidi, dep eyiplimekte.

Peter MacKay Bu eyibleshlerge jawaben: "men xitay tashqi ishlar ministiri li jawshing bilen 4 qétim körüshtüm. Bizning xitay bilen bolghan munasiwitimiz yaxshi. Bashqa döletler biz üchün qandaq muhim bolsa, xitaymu biz üchün shundaq muhim. Ixtisadiy tiz yüksiliwatqan bu dölet biz bilen tijaret munasiwetlirini kücheytishni arzu qilidu. Men li jawshing bilen bolghan söhbette xitaydiki kishilik hoquq mesilisi we konsul hoquqi mesililirini otturigha quyup keldim. Tebi'i halda kanada puqrasi höseyin jélil mesilisi buning sirtida emes", dédi.

Kanada tashqi ishlar ministirliki bayanatchisining tekitlishige qarighanda, Peter MacKay ning bu qétimqi xitay ziyariti kanadaliqlarni endishige séliwatqan mesililerni otturigha quyush we hüseyin jélilni siyasi nuqtidin qollashni meqset qilidiken.

Kamile xanim : xitay hökümitining yoldishimni terrorist déyishi oydurma

Hüseyin jélilning ayali kamile xanim Hamilton Spectator gézitining ziyaritini qobul qilghanda, Peter MacKay ning bu qétimqi sepiride uning xitay hökümitini qayil qilip, yoldishini qutquzup chiqishini arzu qilidighanliqini bildürgen. U musulmanlarning mubarek rozi héyt bayrimini yoldishisiz ötküzgenlikini, bu qétimqi mubarek qurban heytiningmu a'ilisi üchün menisiz we perishan kün bolidighanliqini eskertken we xitay hökümitining hüseyin jélilni térrorchi, dep eyiblishini ret qilghan.

Bu Hamilton Spectator géziti yene hüseyin jélilning 80 neche yashlardiki anisining türmidiki oghli bilen körüshishige xitay da'irlirining yol qoymighanliqini alahide tekitlep ötken.

Peter MacKay Ning bu ziyaritining ay- küni hazirche éniq emes. Höseyin jélilning ürümchidiki xitay dölet xewpsizlik nazaritining türmiside tutup turiliwatqanliqi ilgiri sürülmekte. (Kamil tursun)