Kanada soda we maliye ministirlirining xitay ziyaritide kishilik hoquq mesilisi

• Ixtiyari muxbirimiz kamil turusnning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Höseyin jélil. Gerche u kanada puqrasi bolsimu hazirghiche xitay da'iriliri teripidin tutup turulmaqta. Hüseyin jélil meslisi kanada xitay munasiwitidiki muhim bir noqta bolup kelmekte.

Kanada maliye ministiri Jim Flaherty charshenbe küni, kanada axbarat wastilirining ziyaritini qobul qilghanda, xitay hökümiti emeldarliri bilen söhbetleshkende choqum kishilik hoquq mesilisini otturigha qoyidighanliqini bildürdi. Jim Flaherty Din 3 kün burun xitay ziyaritini bashlighan kanada xelq'ara soda ministiri Dawid Emerson bolsa xitay emeldarliri bilen bolghan söhbitide kishilik hoquq bilen munasiwetlik mesilisini otturigha qoyghanliqini tekitligenidi.

Kanadaning bu ikki neper soda iqtisat ministiri nöwette béyjingda ziyarette bolmaqta. Dawid Emerson Soda sahesidiki zatlardin teshkillen'gen köp kishilik bir hey'etni bashlap düshenbe küni xitaygha yétip barghanidi. Dawid EmersonDin 3 kün kéyin béyjinggha yétip barghan maliye ministiri Jim Flaherty charshenbe küni be'ijing shangxeylerdiki 7 künlük ziyaritini bashlidi.

Uning xitay maliye ministiri we xitay merkez bankisining bashliqi qatarliqlar bilen körüshüp, xitay pulining almashturush qimmiti we kanada bankilirining xitaygha kirish mesilisini öz ichige alghan soda mesililirini muzakire qilidighanliqi mölcherlenmekte.

Hüseyin jélil mesilisi kanadaliqlar üchün intayin muhim

Bu ikki ministir xitay emeldarliri bilen körshkende béyjingning kishilik hoquq mesilisini ashkara otturigha qoyidighanliqini, kishilik hoquq mesilisini semimiylik bilen muzakire qilishning sodigha tesir körsetmeydighanliqigha ishinidighanliqini bildürdi.

Charshenbe küni Jim Flaherty béyjingda, kanada CTW téléwiziyisining ziyaritini qobul qilghanda ottawaning xitayning kishilik hoquq ehwaligha diqqet qiliwatqanliqini xitay da'irlirigha bildürüsh özining wezipisi ikenlikini, u xitay terepke kanada puqrasi höseyin jélil mesilisini alahide otturigha qoyidighanliqini bildürdi.

Höseyin jélil xitayda térrorchi nami bilen tutup turulmaqta. Xitay da'irliri uning kanada puxraliq salahiyitini ret qilip, kanada diplomatlirining körüshüsh telipini ret qilip kelmekte.

Xitay hökümiti musteqilliq telep qilghan Uyghurlarni adette térrorchi, dep eyibleydu. Jim Flaherty Hüseyin jélil mesilisining kanadaliqlar üchün intayin muhimliqini eskertip:

"Biz otturigha qoymaqchi bolghan mesilining kanadaliqlar üchün muhim mesile ikenlikige hemde kanadaliqlarning hoquqlirining pütün dunyada qoghdilidighanliqigha ishinimiz", dédi.

CTW Téléwiziyisining tehliliche, tibetning rohani we siyasi dahiysi dalay lamagha pexri puxraliq hoquqi bergen kanadagha oghisi qaynighan xitay da'irliri, kanadaning hüseyin jélilni qoyuwétish telipini ret qilip kelmekte.

Xitay hökümiti kishilik hoquq we démokratiyige ijabiy qarishi kérek

Dawid Emerson CTW Téléwiziyisining ziyaritini qobul qilghanda, bir milyard 300 milyonluq nopusqa ige bolghan we chong ixtisadiy döletke ayliniwatqan xitayda démokratik jem'iyetning qurulushining xitay we shundaqla xelq'ara jem'iyet üchün intayin mohimliqini tekitlep:

"Méningche, kishilik hoquq, démokratiye, qanun bilen idare qilish we erkinlik dégenler öz'ara bir birige baghlinidu. Uning üstige bular ixtisadiy tereqqiyatni kücheytish rolini oynaydu. Biz bular otturisidiki munasiwetni bir terep qilishqa diqqet qilishimiz kérek. Bu mesililerde uchuq-ashkara bolushimiz we uninggha ijabiy pozitsiye tutishimiz kérek, dédi. Uning qarishiche, kishilik hoquq bilen soda otturisida tengpungluq qurush tamamen mumkin iken.

Kanada pul üchün özining qimmet qarishini qurban qilmaydu

U kanadaning qimmet qarishida ching turidighanliqini tekitlep: "biz kishilik hoquq we erkinlikni yoqatsaq aldimizdiki yolni körelmeymiz. Kanadaliqlar bizning xitay hökümiti bilen ixtisadiy we soda munasiwetlerni rawajlandurishimiznila emes, belki kishilik hoquq saheside ashkara we ijabiy bolghan re'al munasiwetni qurup chiqishimizni téximu arzu qilidu", dédi.

Buningdin ilgiri kanada bash ministiri Stephen Harper xitay hökümitining kishilik hoquq jehettiki meydanini tenqit qilip: "méningche, kanadaliqlar bizning pütün dunyada soda munasiwetlirimizni kücheytishimizni arzu qilidu. Bizmu shundaq qiliwatimiz. Biraq kanada xelqi bizning pulni dep kanadaning qimmet qarishi bolghan --demokratiye, erkinlik we kishilik hoquq prinsiplirini dollargha sétishimizni xalimaydu dep qaraymen", dégenidi.

Xitay gherb döletlirining dalay lamagha bolghan alahide qiziqishidin ensireydu

Xitay tashqi ishlar ministirlikining bayanatchisi lyu jenchaw béyjingda ötküzülgen muxbirlarni kütüwélish yighinida bir neper muxbirning "kanada hökümitining ikki neper ministiri xitayda ziyarette boliwatidu. Amma kanada hökümitining xitayning kishilik hoquq mesilisini tenqit qilishi we dalay lamagha pexri puxraliq hoquqi bérishi kanada xitay munasiwetlirige qanchilik ziyan élip keldi, dégen so'aligha jawap bérip:

"Hökümitimiz kanada bilen bolghan munasiwetke ehmiyet béridu. Emma yéqindin buyanqi kanada hökümitining söz- heriketlirige diqqet qiliwatidudalay lama mesilisi diniy mesile emes, shundaqla kishilik hoquq mesilisimu emes, belki u xitayning zemin pütünlüki we igilik hoquqigha munasiwetlik chong mesile. Alaqidar döletler bu nuqtigha alahide diqqet qilishi kérek", dégen. Emma u ikki dölet otturisidiki yéngi toqunushning tügini bolghan höseyin jélil mesilisi heqqide toxtalmighan.

Küzetküchiler konsérwatip hökümiti hakimiyet béshigha chiqqandin kéyin soghuq bolup kelgen xitaygha birdinla yoqiri derijilik ikki emeldarni ziyaret qilishqa ewetishi bu hökümetning xitaygha qaratqan yéngi istratégiysini békitkenliki, dep qarimaqta. Ularning qarishiche, Stephen Harper hökümitining xitay hökümiti bilen bolghan yéngi stratégiyisi –xitay da'irlirining kishilik hoquq mesilisige ashkara diqqet qilish bilen birge ikki dölet otturisidiki sodini ilgiri sürüshke tirishish iken. (Kamil tursun)