Xitay néme üchün kanadadin 'teywen ezeldin junggoning bir qismi' dep étirap qilishni telep qilmaydu?

Hazir teywende besh chong sheher saylimi bashlinish aldida turghanda, 'teywen xewerliri' géziti bir muhim höjjetning toluq tékistini élan qildi. Bu, 1960‏ - yillarda, xitay kanadadin 'teywen junggoning bir qismi' dep étirap qilishni telep qilghanda, kanada xitaygha qayturghan besh maddiliq jawab idi.
Muxbirimiz weli
2010.11.15
Kanada-bash-minister-Stefen-xarper-wen-jyabaw-305.jpg Kanada bash ministiri stifén xarpérning xitay bash ministiri wén jyabaw bilen körüshkendiki körünüshlerdin biri. 2009-Yili 3-dékabir, béyjing.
AFP Photo

Bu besh maddiliq höjjet eyni waqitta xitayni mat qilghan, xitayni ikkinchilep kanadagha bu mesilide éghiz achmas qiliwetken höjjet idi. Bu höjjetning toluq tékisti hazirgha qeder ashkara élan qilinmighan.

Kanadaning 'teywen ezeldin jonggoning bir qismi' dégen mesilide xitaygha qayturghan besh maddiliq jawabi

Birinchi, teywen kanadaning zémini emes, shunglashqa kanadaning, teywenni bashqa bir döletke buyrup bérish yaki özining zémini dewélish hoquqi yoq. Bu, qedimqi rim qanunidin qalghan hoquqchiliq en'enisi. Hazirqi xelq'ara qanunning asasiy neziriyilirimu del mushu qedimiy qanundin kelgen. Eger xitay shimaliy muz okyandiki arallarning birini 'ezeldin junggoning zémini' dep chiqqan bolsa, kanada özining hoquqini ishlitip, xitayni ret qilghan bolatti.

Ikkinchi, héchqandaq xelq'ara qanunda we kanada qanunidimu kanadagha, özi bilen héchqandaq alaqisi bolmighan teywen'ge oxshash bir döletni, bashqa bir döletke buyrup béridighan hoquq bérilmigen. Xitayning kanadadin 'teywen ezeldin junggoning bir qismi' dep étirap qilishni telep qilighanliqi chékidin ashqan yolsizliq.

Üchinchi, eger kanada teywenni 'jungxu'a xelq jumhuriyining bir qsimi' dep étirap qilghan teqdirdimu, u beribir ünümsiz. Xuddi kanada puqraliri, ayropilanliri, paraxotliri teywen hökümitidin wiza almay, béyjing hökümitidin wiza élip teywen'ge kirimen dése, teywen'ge hergiz kirelmeydighan'gha oxshash, hetta xitay özimu teywendin wiza almisa teywen'ge kirelmeydighan'gha oxshash ünümsiz. Bu emeliyetning özi del 'teywen junggoning bir qismi' dégen shu'arni ret qilip turuptu.

Tötinchi, eger kanada xitay bilen tüzgen xelq'araliq kélishimlerde, teywenni junggoning bir qismi dep étirap qilsa, kanada chuqum özi imza qoyghan bundaq xelq'araliq kélishmlerge emel qilip, esker ewetip teywenni bésiwélip, uni xitaygha ötküzüp bérishi kérek bolidu. Bundaq bimenilik kanadagha yarashmaydu.

Beshinchi, eger teywen rastinla jungxu'a xelq jumhuriyitining bir qismi bolsa, béyjing hökümitining bashqa döletlerdin 'teywen junggoning bir qismi' dep étirap qilishni telep qilishi hajetsiz idi. Eger xeynen arilimu rastinla 'junggoning ayrilmas bir qismi' bolsa, xitay bashqa döletlerdin uni xitayning zémini dep étirap qilishni telep qilishimu zorür emes. Eger xitay özining zémini bolmighan teywenni bashqa döletlerge 'junggoning zémini' dep étirap qilghuzghan teqdirdimu, uning xelq'ara qanun asasiy bolmisa yenila ünümsiz. Eger, xitay teywenni talash - tartishtiki zémin dep qarisa, gepni ochuq qilip, bu talash - tartish bilen munasiwetlik döletni tépip, shu dölet bilen sözlishp étirap qilghuzsa, andin buning xelq'ara qanun asasi bolushi mumkin. Buninggha munasiwetsiz her qandaq bashqa dölet 'teywen junggoning zémini' dep étirap qilsimu, uni qanun aldida kötürüp chiqqili bolmaydu.

Xitaydin yézilghan inkaslar

-- Kanada dunyada siyasiy jehette eng pak döletlerning biri. Kanadaning 'teywen ezeldin junggoning bir qismi' dégen mesilide xitaygha qayturghan besh maddiliq jawabigha qayil bolmay mumkin emes, -- dep bayan qilinidu xitaydin yézilghan obzorlarning biride. Yene biride ' qanun we mentiqe jehette aliy terbiye körgen kanadaliqlargha apirin' dep yézilghan. Yene biride 'xitay 60‏ - yillardila teywen ezeldin junggoning bir qismi dégen mesilide kanada teripidin qattiq mesxire qilinp, resmiy sorunda aghzini achalmas bolup qalghan iken' dep yézilghan. Yene birisde 'teywen ezeldin junggoning bir qismi dégen'ge oxshash shu'ar toghrisida, kanada xitaygha bergen jawab dunyadiki bashqa döletlergimu ülge bolalaydu' dep yézilghan.

Yéqinda teywende qozghalghan ghezepni yene shu 'teywen ezeldin junggoning bir qismi' dégen shu'ar peyda qildi

Birleshme agéntliqining teybéydin bayan qilishiche, ötken ayda tokyoda ötküzülgen filim féstiwalida, xitay wekiller ömiki 'eger teywen özining namini junggo teywen ölkisi yaki junggo teybéy dep özgertmise, bu filim féstiwaligha junggo bilen teng derijide turup qatnishalmaydu' dep jakarlighan idi. Xitayning xelq'ara munasiwetlerde teywenni yene bir qétim közge ilmigenliki, teywenliklerning ghezipini qaytidin qozghap qoydi. Hazir teywende, teywen - xitay munasiwetliri mesilisi, yene 12 kündin kéyin bashlinidighan besh chong sheher saylimining merkizi témisigha aylandi. Bundaq weziyette, hetta xitay bilen bolghan munasiwetni yaxshilash üchün, bir nechche yildin buyan xitay bilen tinchliq söhbiti ötküzüwatqan teywen prézidénti mayingjyumu, bügün bayanat élan qilip 'eger buningdin kéyin, mushundaq weqedin yene birersi chiqsa, ikki terepning yillardin buyan élip barghan tinchliq söhbetlirining netijisi bikar qilinidu' dep xitaygha agahlandurush berdi.

Xewer arxiplirigha qarighanda, 1940 ‏ - yillardiki ichki urushta ghelibe qilghan chong quruqluqtiki kommunist xitay hökümiti bilen ichki urushta meghlup bolghandin kéyin teywenni bésiwélip turuwatqan xitay milletchi partiyisi (gomindangchilar) her ikkilisi, qarshi terepni özining ayrilmas bir qismi dep jakarlap kéliwatidu. Chong quruqluqtiki kommunist xitay teywenni 'jungxu'a xelq jumhuriyitining ayrilmas bir qismi' yaki mujimel halda 'junggoning bir qismi' dése, teywendiki gomindangchilar chong quruqluqni 'jungxu'a min'goning bir qismi' yaki mujimel halda 'junggoning bir qismi' deydu. Bu qétim teywende qozghalghan ghezepni yene mushu mesile peyda qildi.

Sey yingwén: mayingjyuning kommunist xitaygha qilghan xoshametliri uning teywen siyasitige qilche tesir körsitelmidi

Amérika awazining bayan qilishiche, teywendiki ilgharliq - démokratiye partiyisi (minjindang) ning teybéy shehirining bashliqliqigha körsetken namzati sey yingwén bügünki bayanatida 'mayingjyu prézidént bolghandin buyan, teywen sodigerlirini gomindanggha awaz bergüzüsh üchün, kommunist xitaygha dostluq ipadilep we her jehettin xoshamet qilip kéliwatidu. Emma, uning qilghan xoshametliri, yélinishliri xitayning xelq'arada teywenni basidighan siyasi'et qollinishigha qilche tesir körsitelmidi. Emdi xitay, teywen'ge qaratqan siyasetlirini tüptin özgertmise, mayingjyumu xitaygha xoshamet qilidighan siyasetlerni bikar qilmisa bolmaydu' dep jakarlidi.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.