Кариз йоқилиш хәвпигә йүз тутмақта
2004.09.22
Шинҗаң кариз тәтқиқат җәмийити йеқинда кариз тоғрисида тәкшүрүш доклати елан қилип, турпан каризлириниң һәр 20 күндә бири қуруп кетиватқанлиқини җакарлиған."Шинҗаң иқтисад гезити" шинҗаң кариз тәтқиқат җәмийитиниң доклатидин нәқил кәлтүрүшичә, каризниң қуруп кетиш сүрити бу тезлик билән маңса 23 йилға бармай турпан районида кариз қалмайдиғанлиқини илгири сүргән. 9 - Айниң башлири турпанда чақирилған кариз тәтқиқат җәмийитиниң даимий әзалар йиғини, кариз тоғрисида тәкшүрүш доклати елан қилип, каризниң һазирқи әһвалидин қаттиқ әндишә қиливатқанлиқини тәкитлигән.
Кариз тәтқиқат җәмийитидики мутәхәссисләрниң ашкарлишичә, турпан каризлириниң сани һазир 400 гә чүшүп қалған, бу сан 1950 - йилларда 1300 йетәтти.
Һөкүмәт даирисидә каризни қутқузуп қелиш яки униңдин ваз кечиш мәсилисидә җидди пикир ихтилаплири мәвҗут. Аптоном районлуқ хәлқ қурултийиниң әзаси яң шөляң, каризниң турпан хәлқиғә нисбәтән күндилик турмуш вә деһқанчилиқитики муһим су мәнбәси һисаблинидиғанлиқини тәкитлисә, турпан су иншаат лаһийиләш идарисиниң башлиқи лу җин каризниң вақти өткәнликини илгири сүриду. Лу җин илгири хитай мәтбуатлириға бәргән кариз һәққидики баянатида, "каризни әмәлдин қалдуруп орниға су амбарлирини қуруш керәк дәп көрсәткән. Лу җинниң билдүрүшичә, пән техника тәрәққи қилған бүгүнки күндә каризниң һечқандақ роли қалмиған, кариз қудуқлирини ремонт қилишқа көп пул кетидиғанлиқи, униң үстигә һәр 20 метир арилиқта бирдин кариз қудуқи болғанлиқтин асаси қурулушқиму тосалғу болмақта.
Хитай хәвәр агентлиқиниң мәлум қилишичә, каризниң райондики суға болған еһтияҗни қамдиялмайдиғанлиқини илгири сүргән даириләр, һазирқи йиллиқ су еһтияҗи бир милярд йүз милйон куп метир болған турпан вилайитиниң, йиллиқ әмили су истемал миқтари бир милярд икки йүз милйон куп метир болуп, бу әһвал турпанда су амбар вә қудуқларниң көпләп қезилишини кәлтүрүп чиқарған.Тәңри тағ тор бети, бу әһвал кариз сүйиниң төвәнләп кетишигә сәвәб болуватқанлиқини илгири сүрмәктә. Кариз мәсилилири бойичә тәтқиқат елип барған америкидики бәзи мутәхәссисләр, йәр асти сүйини қалаймиқан қазғанда йәр екологийилик тәңпуңлуққа тәсир йетидиғанлиқини илгири сүриду.
Америка федирал боз йәр өзләштүрүш идариси пиланлаш бөлүминиң башлиқи роҗер хәнсен мундақ дәйду :
"Мәйли қандақ болмисун йәр асти сүйини ечиверишниң йәр асти екологийигә мәлум тәсири йетиду. Шуңа йәр асти сүйини ачқанда мәлум чәклимә вә пилан бойичә ечишқа тоғра келиду".
Униң билдүрүшичә, йәр асти сүйини пилансиз қалаймиқан ечиш, турпанға охшаш тәбиий муһим тәңпуңлиқи аҗиз болған районларда техиму мувапиқ әмәс. Уйғур мәдәнийәт тәтқиқати билән шуғуллинидиған мутәхәссисләрниң нәзиридә, кариз ноқул су иншаат қурулуши әмәс.
Америка йәл университетиниң йирақ шәрқ вә хитай мәсилилири бойичә ликтори доктор қаһар барат каризниң тарихий үстидә тохтилип мундақ деди:
Хитай ахбарат агентлиқиниң хәвәр қилишичә, 50 - йилларда турпандики терилғу йәрниң ٪ 70 кариз суйигә тайинатти, бирақ йеқинқи 50 йил ичидә кариз сүйиниң деһқанчилиқтики роли барғансири азийип, казирниң орнини қудуқ суйи вә су амбири игилигән. Мутәхәсисләрниң билдүрүшичә, кариз суйи нөвәттә турпандики деһқанчилиққа керәклик суниң 20 ٪ ниму тәминлийәмәйду. Бирақ шундақтиму турпанниң қизил байрақ, айдөңкөл қатарлиқ бир қисим йезларда кариз йәнила диһқанчилиқтики муһим су мәнбәси һисаплиниду.
Аилә диһқанчилиқиниң асасән кариз суйигә тайинидиғанлиқини билдүргән турпан қизил байрақ йезисидики бир диһқан қизи, йеқинқи йиллардин бери кариз сүйиниң азлап кетиватқанлиқидин әнсирәватимән дәп көрсәтти"
Кариз тәтқиқат җәмийитиниң рәиси осман савут, "шинҗаң иқтисат гезити" гә бәргән баянатида, һөкүмәт даирилирини каризни қутқузуп қелишқа чақирған.
Мунасивәтлик мақалилар кариз йоқилиш хәвпигә йүз тутмақта