Tarim deryasining töwen éqimidiki yerlik déhqanlarning bay bolalmasliq sewebi néme?

• Muxbirimiz gülchéhrening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

1998-Yili 11-noyabir küni bir ayal paxtizarliqta paxta termekte. Ishlepchiqirish-qurulush armiyisining köplep boz yer échishi we suni aldi bilen ishlitish hoquqi, tarim deryasining töwen éqimini qurup kétish xewipige élip kelmekte. AFP

Tarim deryasi yéqinqi 10 yildin béri nahayiti éghir buzghunchiliqqa uchrawatqan bolup, tarim deryasi etrapida qalaymiqan yer échish heriketlirining heddidin ziyade bolup ketkenliki, deryaning bash hem ghol éqinlirini igiliwalghan bingtu'enlerning suni heddi hésabsiz ishlitip töwen'ge su yétishmesliki qatarliq mesililer buninggha sewebchi bolmaqta.

Tarim deryasi öz baghrida yette milyondin köprek xelqni béqip kelgen, emma yer échish borini bilen kelgen yene qanchilik köp nopusning bu ana deryaning sherbitidin behriman boluwatqanliqi namelum.

Bingtu'en: biz sugha bekrek éhtiyajliq

Biz su béshini igiligen xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi 1 - déwiziyisining polkliridin 6 - polkning su kadirini ziyaret qilghinimizda, u déwiziyilerning heqiqeten suni monopol qiliwalghanliqini étrap qilip "biz sugha bekrek éhtiyajliq chünki biz sugha köprek tayinidighan iqtisadiy zira'etlerni tériymiz. Hazir su mesiliside yerlik bilen menpe'et jehette shundaq toqunush bar. Eger biz suni tosimisaq bizge su yetmeydu, suni köp ishletsek yerlikke su yoq boluwatidu, bu mesilini qandaq hel qilishni menmu bilmeymen, belkim hökümet siyasette tengshep hel qilsa bolamdikin" dégen idi.

Yerlik Uyghur xelqidin igilishimizche, ular "nede su bolsa shu yerde bingtu'en bar, elwette su bar yerde pul bar emesmu "déyishidiken. Melum bolghandek xitay ishlepchiqirish qurulush armiyisi polkliri Uyghur élining chong derya éqimlirining su béshi, köllerning etrapigha oxshash su elwek jaylarni asas qilip orunlashqan. Mana mushu sewebtin diwiziye déhqanliri bilen yerlik déhqanlarning yilliq kirimidimu zor perqler bar iken.

Kirim perqining sewebliri

Ötken yili xitay hökümiti diwiziye déhqanlirining kirimining 11 ming yü'endin ashqanliqini élan qilghan idi. Emeliyettimu 6 - polkning su kadirining ipadilishiche, déwiziyidiki déhqanlarning kirimi on besh ming yü'en'ge baridiken.

Undaqta sugha zar boliwatqan yerlik déhqanlarning ehwalichu ? tarim deryasining ékologiyilik özgirishliri ularning déhqanchiliqigha, kirimige tesir körsettimu ? Uyghur déhqanlirining déwiziye déhqanliri bilen bolghan kirim perqi qanchilik ?

Ziyaritimizni qobul qilghan bir Uyghur öz yézisining bingtu'endin 250 kilométir yiraqliqta ikenlikini, bu arida deryada 23 yerde tosaq barliqini, suning shu tosaqlardin ötkendin kéyin andin öz yézisigha kélidighanliqini, bu tosaqlarning köpinchisining bingtu'enning ikenlikini, yerlik déhqanlarning buninggha ilajisiz ikenlikini éytti. U yene yerlik déhqanlarning kirimining töwenlikini, bingtu'enning déhqanchiliqni zamaniwi mashinilar arqiliq qilidighanliqini, hökümetning ularni köplep qollaydighanliqini, suning hem aldi bilen shular teripidin ishlitilidighanliqini, bularning yerlik xelq bilen bingtu'en otturisidiki kirim perqining zor bolushidiki asasliq seweb ikenlikini otturigha qoydi. (Gülchéhre)