Xitaydiki kishilik hoquq weziyiti ilgirikidin téximu bek nacharlashmaqta


2005.09.05

Xitaydiki kishilik hoquq mesilisi yéqinqi yillardin buyan birleshken döletler teshkilati, xelq'ara kishilik hoquq teshkilati we xelq'ara kechürüm teshkilati qatarliq orunlarning qattiq diqqitini qozghimaqta shundaqla xitay hökümiti kishilik hoquq mesiliside xelq'ara jem'iyetning tenqitige uchrimaqta.

Xitaydin kéliwatqan inkaslar

Radi'omizning heqsiz léniyisige téléfon qilghan köp sandiki xitay puqralirimu, xitayda hazir kishilik hoquqning ochuq - ashkara halda depsende qiliniwatqanliqini ashkarilap, özlirining bu heqte xitay hökümitige bolghan qattiq naraziliqini bildürmekte. Mesilen shangxeydin téléfon qilghan jang famililik birsi hazir xitayda, héchqandaq kishilik hoquqning mewjut emeslikini sözlep kélip, puqralarning eng asasliq bolghan yashash hoquqighimu érishelmeywatqanliqini melum qilghan.

Jyangshidin téléfon qilghan bir xitay puqrasi xelq'ara teshkilatlarning xitaydiki kishilik hoquq mesilisini téximu yéqindin közitip, xitay hökümitige yéterlik bésim ishlitishini telep qilghan. U sözide "xitayda hazir yashash hoquqigha érishishmu tes boliwatidu, xitay hökümiti kishilik hoquq mesiliside dawamliq ikki yüzlimilik qilip, xelq'arani aldap kelmekte. Ular aghzida nurghun wedilerni bergini bilen, emeliyette öz xelqighe pütünley bashqiche pozitsiyide bolup, ularni eng asasliq yashash hoquqidinmu behriman qilmidi. Xitay hökümiti her zaman 'xelqning menpe'eti birinchi orunda turidu' dep waqiraydu, lékin buning hemmisi quruq teshwiqat shu'ari bolup, xelqni qarap turup aldighanliq" dep bildürdi.

Yéqinda birleshken döletler teshkilatining yuqiri derijilik emeldari lu'is arbor (Louise Arbour) xanim xitaydiki kishilik hoquq mesilisi heqqide xitayni ziyaret qilghan mezgilide, xitaydiki 2000 din artuq öktichi intérnét arqiliq lu'is arborlo'u'ise arbo'ur xanimgha xet yézip, uningdin xitaydiki kishilik hoquqning emeliy ehwalini tonup yétishni, bolupmu insan erkinliki, diniy étiqad hoquqi, sözlesh erkinliki, ölüm jazasi, qiyin qistaqqa élish we emgek bilen özgertish dégendeklerni öz ichige alghan kishilik hoquq mesililiri heqqide, toghra uchurlarni igilep, xitay hökümitini agahlandurup, xitay türmiliridiki siyasiy mehbus we bigunah qamalghanlarning qoyup bérilishige küch chiqirishini telep qildi.

Insan heqliri teshkilatlirining eyibleshliri

Yéqinda xelq'ara kechürüm teshkilatining amérikidiki ishxana bashliqi kumar ependi muxbirlarni kütüwélish yighinida, xitaydiki kishilik hoquq mesilisi heqqide toxtilip, misallar arqiliq, xu jintaw textke chiqqandin buyanqi kishilik hoquqning barghanséri nacharlishiwatqanliqini, bolupmu Uyghur élidiki kishilik hoquq weziyitining téximu éghir halette qéliwatqanliqini melum qildi. U mundaq dédi:

"Uyghur élide hazir, Uyghur tili cheklimilerge uchrimaqta. Nurghunlighan kishiler sotning hökümisizla türmilerde yatmaqta. Meschitlermu nurghun buzghunchiliqqa uchrighan. Yéqinda ataqliq tijaretchi rabiye qadir xanim türmidin qoyup bérilip amérikigha kelgendin kéyin, uning öyidikiliri xitay hökümiti teripidin nurghun kashilililargha duch kelmekte hemde uning bezi tughqanliri saqchilar teripidin qolgha élin'ghan. Mezkur jaydiki saqchilar mexsus bir guruppa teshkillep, rabiye qadir xanimning öyidikilerni qattiq nazaret qilishqa bashlighan".

Amérika hökümiti xitaydiki kishilik hoquq mesilisi heqqide her yili digidek doklat élan qilip, xitay hökümitini tenqitlep kelmekte. Köpligen xitay puqraliri amérikining kishilik hoquq doklatida xitayni eyiblishini nahayiti yolluq dep qarap, xelq'ara démokratik döletlerning kommunist xitaygha bolghan bésimini téximu kücheytip, xitaydiki kishilik hoquqning yaxshilinish terepke qarap méngishigha küch chiqirishini ümid qilmaqta. (Méhriban)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.