Хитай бейҗиң олимпик йиғинидин бурун кишилик һоқуқи әһдинамисини тәстиқлиши мумкин

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бейҗиң шәһириниң башлиқи вә бейҗиң 2008 олимпик йиғини комитетитиниң башлиқи ваң чисән 2004 – йили 29 – авғуст күни гретсийиниң пайтәхти афенада олимпик байриқини ләпилдәтмәктә. AFP

Хитай һөкүмити б д т ниң икки муһим һөҗҗити болған "пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар әһдинамиси" билән "иқтисадий, иҗтимаий вә мәдәнийәт һоқуқи әһдинамиси" ни 1998 - йили имзалиған болсиму, лекин хитай хәлқ қурултийи "пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар әһдинамиси" ни тәстиқлашни һазирға қәдәр кечиктүрүп кәлмәктә.

Хоңкоң мәтбуатлирида

Хоңкоңда нәшр қилинидиған бейҗиңпәрәс "дагоңбав" гезити чаршәнбә күнки хәвиридә хитай хәлқ қурултийиниң мәзкур әһдинамини 2008 - йили бейҗиң олимпик йиғинидин бурун тәстиқлимақчи болуватқанлиқини билдүрди. "Дагоңбав" гезитиниң әскәртишичә, бейҗиңдики вәзийәттин хәвәрдар нопузлуқ затлар хитайниң мәзкур әһдинамини тәстиқлаш вақит җәдивили түзгәнликини, әгәр ишлар оңушлуқ болса әһдинамә бейҗиң олимпик йиғинидин бурун тәстиқлинидиғанлиқини билдүргән.

"Дагоңбав" гезити, "пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар хәлқара әһдинамиси" бәзи тәйярлиқ хизмәтлири сәвәбидин һазирға қәдәр кечиктүрүлгәнликини билдүрмәктә. Мәзкур гезитниң әскәртишичә, хитай хәлқ қурултийи 2004 - йили мақуллиған асасий қанун түзитиш лайиһисидики "дөләт кишилик һоқуқни қоғдайду" дегән мадда билән, хитайда өлүм җазасини тәдбиқлаш һоқуқини алий сотниң илкигә өткүзүп бериш қатарлиқлар бу әһдинамини тәстиқлаш йолида елип берилған тәйярлиқ хизмити һесаблинидикән.

"Дагуңбав" гезити, "бу әһдинамини тәстиқлаш җуңгониң кишилик һоқуқ ишлирини техиму илгири сүрүшкә ярдәмчи болиду" дәп тәкитлигән болсиму, лекин бәзи анализчилар хитай кишилик һоқуқи вәзийитидә чоң өзгириш болмайдиғанлиқини билдүрмәктә.

Хитай буни бир сиясий козур қилип қолланмақчи

Америкида нәшр қилинидиған "бейҗиң баһари" жорнилиниң баш муһәррири ху пиңниң әскәртишичә, хитайниң бу әһдинамини олимпик йиғинидин бурун тәстиқлимақчи болғанлиқи тасадипий әһвал әмәс. У, бу әһдинаминиң мәзмуни хитай даирилирини мәмнун қилмисиму, лекин униң бу әдинамини тәстиқлашни бир сиясий козур қилип қолланмақчи болуватқанлиқини билдүрди.

Ху пиң, "мениңчә җуңго әмәлийәттә бу әһдинаминиң мәзмунидин мәмнун әмәс. У буни имзалашни халимисиму, лекин буни козур қилип қолланмақчи. Улар буни тәстиқлиса, хәлқара җәмийәтниң тәлипини қандурған болиду. У, бу арқилиқ өзигә пайдилиқ вәзийәт яратмақчи. Мәсилән, 2008 - йиллиқ бейҗиң олимпик йиғини. Җуңгониң кишилик һоқуқ вәзийити хәлқара җәмийәтниң әйиблишигә учримақта. Бу әһвалда олимпик йиғинидин бурун бу әһдинамини тәстиқлап, хәлқара җәмийәткә яхши көрүнмәкчи вә олимпик йиғининиң мувапиқийәтлик өткүзүлүшигә капаләтлик қилмақчи" дәйду.

Хитай һөкүмити 1998- йили "пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар әһдинамиси" ни имзалиғанда мәзкур әһдинамидики милләтләрниң өз тәқдирини өзи бәлгиләшкә даир бәзи назук маддиларға имза қоймиған. Ху пиңниң әскәртишичә, хитай хәлқ қурултийи әһдинамини тәстиқлашни 8 йилдин бери кәйнигә сүрмәктә. У, гәрчә хитай асасий қанунида "кишилик һоқуққа һөрмәт қилимиз" дейилгән болсиму, лекин асасий қанунниң омуми роһи билән бу әһдинаминиң мәзмуни арисида зор пәрқләр барлиқини билдүрди.

Хитайниң түп һакимийәт қурулмисида өзгириш болмай туруп ахбаратта әркинлик болмайду

Ху пиңниң әскәртишичә, хитай асасий қануни вә қанунлирида еғир мәсилә мәвҗүт. У, "җуңгониң асасий қануни вә қанунлирида еғир мәсилә мәвҗут. Әгәр булар қанун дәп қаралса, униң қануни, җуңго компартийисиниң асасий қанун вә қанунлириниң өзи даим қанунсиз ишларни қилиду. Шуңа бу әһвалда җуңгода бу әһдинамини имзалаш билән өзгириш болиду, дейишкә болмайду" дәп көрсәтти. Ху пиң, җуңгониң "түп һакимийәт қурулмисида өзгириш болмай туруп, ахбарат контроллуқини бикар қилмиған әһвалда өзгириш болушни күтүшкә боламду" дәйду.

"Дагоңбав" гезити, әгәр хитай хәлқ қурултийи б д т ниң " пуқралар һоқуқи вә сиясий һоқуқлар әһдинамиси" ни тәстиқлиса, бу хитайниң кишилик һоқуқни қоғдаш җәһәттә техиму көп мәсулийәтни үстигә алидиғанлиқидин дерәк беридиғанлиқини билдүрди. Лекин ху пиңниң әскәртишичә, хитай һөкүмити кишилик һоқуқни қоғдиғучилар вә өктичи затларни бастурупла қалмай, уларниң аилә- тавабатлириға зәрбә бәрмәктә. У, "хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқни яхшилаш сәмимийити болса, ишни болмиди дегәндә алди билән бу кишиләргә зиянкәшлик қилишни тохтитиштин башлаш керәк. Лекин биз һазирғичә бу җәһәттә өзгириш болғанлиқини көрмидуқ " деди.

Ху пиңниң әскәртишичә, "хәлқара җәмийәт вә бир қисим дөләтләр, хәлқара олимпик комититеға охшаш органлар сәмими болса, болупму олимпик йиғинини мувапиқйәтлик өткүзүвелиш үчүн өз ‏- өзини алдимиса, бу әһдинамини тәстиқлашни илгириләш, дәп қаримаслиқи керәк". Ху пиң, хитайниң пилани мәсилини һәл қилиш әмәс, бәлки "башқиларда яхши тәсират пәйда қилиш дәйду".

Лекин бәзи анализчилар, хитай даирилириниң бу әһдинамини тәстиқлимиғиндин тәстиқлиғини яхши, дәп қаримақта. Бу қараштики анализчиларниң әскәртишичә, бу әһдинамә тәстиқланса, пуқралар болмиди дегәндә өзини қоғдайдиған бир қоралға игә болуши мумкин.