Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлар бирләшмә комитети 2007- йиллиқ кишилик һоқуқ доклати елан қилди (1)

• Мухбиримиз җүмәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Америка қошма штатлири дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлар бирләшмә комитети мушу айниң 10- күни хитайда барғанчә еғирлишип кетиватқан кишилик һоқуқ әһвали һәққидә бир тәпсилий доклат тәйярлап елан қилди.

Доклат җәмий 300 бәтлик болуп, 6 бөләктин тәркип тапқан. Америкиниң қануни бойичә шу хилдики доклатлар, америка президенти вә дөләт мәҗлисигә тапшурулидикән.

Уйғур ели вә тибәтләрдә, сиясий бесимлар күнсайин еғирлишип бармақта

Доклатта, 2006- йилидин буян хитайда қанун билән идарә қилиш җәһәттә алаһидә илгириләшләрниң көрүлмигәнлики, әксичә кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири изчил йүз берип турғанлиқи оттуриға қоюлған болуп, уйғур ели вә тибәтләрдә күнсайин еғирлишип бериватқан сиясий бесимлар алаһидә тилға елинған.

Диққәт қилишқа әрзийдиған йери шуки, мәзкур доклатта илгирикигә охшимайдиған һалда уйғурларға алақидар мәзмунлар алаһидә көп болуп, уйғурларниң қануни, инсаний һоқуқлириниң һәрхил дәхли-тәрүзгә учраватқанлиқи, уйғурлар дуч келиватқан тил вә мәдәнийәт кризислири вә һәрхил кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири һәр тәрәптин тәпсилий йорутуп берилгән.

Хитай һөкүмити уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханимниң аилә -тавабиатлирини из чил паракәндә қилип кәлди

Доклатниң кириш қисимда оттуриға қоюлған, хитай һөкүмитиниң аммиви тәшкилатлар вә пуқраларниң сиясий паалийәтлирини бастурғанлиқи һәққидики бөликидә, хитай һөкүмитиниң кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң аилә- тавабиатлириға һәрхил шәкилдики паракәндичиликләрни селип кәлгәнлики көрситилип, уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири, кишилик һоқуқ паалийәтчиси рабийә қадир ханимниң аилә тавабиатлириниң хитай һөкүмитиниң паракәндә селишиға изчил учрап кәлгәнлики оттуриға қоюлған.

Байрон дорган: доклатни оқуса кишиниң көңли ғәш болиду

Америка авази радиосида, көрситилишичә, мәзкур доклатни тәйярлиған комитет рәиси, америка кеңәш палата әзаси, байрон дорган әпәнди, доклатни оқуса кишиниң көңлиниң ғәш болидиғанлиқини билдүргән. Дәвр җурнилида бу доклат һәққидә берилгән хәвәрдә, гәрчә хитай һөкүмити олимпиктин илгири ислаһат елип беришқа вәдә бәргән болсиму, әмма кишилик һоқуқни дәпсәндә қилишни барғанчә еғирлаштурмақта, дәп көрситилгән.

Хитай қанун- түзүлмиси сиясий мәқсәтни ишқа ашуруштики бир хил васитә

Доклатниң хитай қанун- түзүлмисини сиясий мәқсәтни ишқа ашуруштики бир хил васитә сүпитидә ишлитилидиғанлиқи көрситилгән қисмида, хитайда "дөләтни парчилаш " ,"җәмийәт муқимлиқини бузуш" вә "ағдурмичилиқ" қатарлиқ җинайәтләр билән әйибләнгән җинайәтчиләрниң адвокат тутуши қийин болидиғанлиқи, улар үстидин очуқ сот ечилмайдиғанлиқи көрситилгән болса, хитай һөкүмитиниң алдинқи бир нәччә йиллардин буян сиясий паалийәтчиләрни "дөләт бихәтәрликигә дәхли йәткүзүш қилмишлири" билән әмәс, бәлки "алдамчилиқ қилиш", "баҗ оғрилаш" вә "чегридин қанунсиз өтүш" дегәнгә охшаш җинайәтләр билән җазалап келиватқанлиқи көрситилгән.

Доклатта мундақ дейилгән: "хитай коммунистик партийиси өзиниң алий орниға тәһдит дәп қариған кишиләргә нисбәтән, һөкүмәт хадимлири қануний системини бир хил қаттиқ қорал сүпитидә ишлитиду."

Хитайда, хитай һакимийитигә риқабәт елип келиду дәп қаралған аз санлиқ милләтләр һоқуқи бастурулиду

Доклатниң хитайдики аз санлиқ милләтләрниң миллий һоқуқиға аит қисмида, хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләрниң бәзи һоқуқлирини тонуйдиғанлиқини вә қоллайдиғанлиқини әмма, хитай һакимийитигә риқабәт елип келиду дәп қаралған аз санлиқ милләтләр һоқуқиниң бастурулидиғанлиқини көрситип: "шинҗаң уйғур аптоном райони, ички моңғул аптоном, тибәт аптоном райони қатарлиқ районларда аз санлиқ милләт һоқуқлириниң хитай һакимийитигә риқабәт елип келидиған тәрәплири, бастурулиду" дәп тәкитләнгән.

Доклатниң бу қисмида, хитай һөкүмитиниң террорлуққа қарши урушни аз санлиқ милләтләрниң өз һәқ-һоқуқлирини тәләп қилип елип барған тинч йосундики намайишлирини қаттиқ бастуруштики козир қилип ишләткәнлики, хитай һөкүмитиниң аз санлиқ милләтләрниң шу хилдики һәрикәтлирини "бөлгүнчилик" яки " дөләт һакимийитигә тәһдит" дәп сүрәтләп бәзи кишилик һоқуқ тәрғибатчилирини түрмигә ташлиғанлиқи көрситилгән.

" Бастуруш һәрикәтлири уйғур миллий кимликиниң көп тәрәплиригә чоңқур сиңип кәткән"

Доклатта мундақ көрситилгән: "аз санлиқ милләтләрниң миллий кимликини ипадиләйдиған сиясий көз қарашлирини битчит қилиш үчүн, 1990 - йиллардин башлап һәрхил һәрикәтлирини елип барған хитай һөкүмити, 2001- йилидин буян шинҗаң уйғур аптоном районида бастуруш һәрикәтлирини техиму еғирлаштурди. Бу райондики кишилик һоқуқ дәпсәндичиликлири вә бастуруш һәрикәтлири уйғур миллий кимликиниң көп тәрәплиригә чоңқур сиңип кәткән."

Доклатниң бу қисимда, хитай йәрлик һөкүмитиниң уйғур елидә миллий тил маарипиниң көлимини барғанчә азайтип, аз санлиқ милләт оқутқучилар қошунини керәксиз қилғанлиқи, өзиниң наразилиқ пикирлирини тинч йосунда оттуриға қойған уйғурларниң из чил түрмигә ташлинип келингәнлики көрситилгән.

Доклатниң бу қисмида йәнә, гәрчә хитай һөкүмитиниң уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири, кишилик һоқуқ паалийәтчиси рабийә қадир ханимни 2005 - йили америкиға берип давалиниш шәрти билән кепилликкә қоюп бәргән болсиму, лекин, рабийә ханимниң америкида елип барған кишилик һоқуқ паалийәтлиригә қарита өч елиш мәқситидә униң техичә уйғур елидә яшаватқан аилә- тавабиатлирини паракәндә қилиш һәрикитини башливәткәнликини вә 2007- йили ханимниң оғуллиридин абликим абдуреһим вә алим абдуреһимларни қолға елип айрим - айриғанда 9 вә 7 йиллиқ қамақ җазасиға һөкүм қилғанлиқи оттуриға қоюлған.

Доклатта, америка дөләт мәҗлисигә вә һөкүмәт хадимлириға 4 түрлүк тәклип берилгән. (Җүмә)