Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлар бирләшмә комитети 2007- йиллиқ кишилик һоқуқ доклати елан қилди (2‏)

• Мухбиримиз җүмәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Доклатниң хитайдики аз санлиқ милләтләрниң миллий һоқуқи қисимда америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлири бирләшмә комитети америка дөләт мәҗлис вә һөкүмәт хадимлирини хитайдики миллий һоқуқлири дәпсәндә қилиниватқан милләтләрниң кишилик һоқуқ мәсилиләргә көпрәк көңүл бөлүшкә риғбәтләндүрүп төт түрлүк тәклип бәрди.

Тәклиптә, хитайдики аз санлиқ милләтләрниң кишилик һоқуқи болупму уйғурларға аит мәзмунлар хели көп салмақни игиләйду.

Уйғурларниң кишилик һоқуқини илгири сүрүш үчүн һәрикәт қиливатқан тәшкилатларға маддий җәһәттин ярдәм беришини қоллаш керәк

Хитай һөкүмити аз санлиқ милләтләрниң миллий һоқуқиға аит тәйярлиған вә яки түзитиш җәһәттә тиришчанлиқ көрситиватқан әдлийә вә қанун ислаһатиға техникилиқ ярдәм берәләйдиған америка тәшкилатлирини қоллаш вә уларға ярдәм бериш. Хитай һөкүмитиниң уйғурлар, тибәтләр вә моңғуллар қатарлиқ аз санлиқ милләтләрниң қанунда бәлгиләнгән сөз-пикир әркинликини бастуруш вә шу етник гуруппиларға тәвә шәхсләрниң өз мәйданини ипадиләп елип барған тинч йосундики һәрикәтлирини " дөләтни парчилаш", " дөләт бихәтәрликигә тәһдит селиш" дәп сүрәтләп җазаға тартиш яки түрмигә ташлаш қилмишлирини аяғлаштуруш җәһәттә хитайға бесим ишлитиш қатарлиқлар.

Бу маддида йәнә, уйғурларниң чәтәлләрдә елип бериватқан миллий әркинлик вә демократик һәрикәтлиригә зор илһам беридиған бир мәзмун бар болуп , униңда мундақ көрситилгән: " шинҗяң уйғур аптоном райониниң кишилик һоқуқини илгири сүрүш үчүн һәрикәт қиливатқан тәшкилатларға маддий җәһәттин ярдәм беришини қоллаш. Мәзкур райондики аммиви тәшкилатларға қоюлидиған чәк түпәйли,( америка һөкүмити тәминләйдиған) шу хилидики маддий ярдәм уйғур райониниң сиртида паалийәт елип бериватқан кишилик һоқуқ тәшкилатлирини өз ичигә елиши керәк. "

Уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханим аилисигә көңүл бөлүш керәк

Тәклиптә йәнә, хитай һөкүмити билән елип берилған язма вә ағзаки диалогларда, хитай һөкүмитини аз санлиқ милләтләрниң миллий һоқуқини тәрғиб қилғанлиқи үчүн түрмигә ташланған пуқраларни түрмидин қоюп беришкә чақириш, шундақ диалогларда, ( ява кәптәр һәққидә һекайә язғанлиқи үчүн 10 йиллиқ қамаққа һөкүм қилинған) уйғур язғучи нурмәмәт ясин, моңғул китаб пуруч һада вә тибәтлик оқутқучи дролма кяб қатарлиқлар чоқум тилға елиниш керәклики оттуриға қоюлған.

Хитайдики аз санлиқ милләтләрниң миллий мәнпәәтигә аит америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисигә берилгән мәзкур төт түрлүк тәклипниң төтинчи маддисида, америка һөкүмити вә дөләт мәҗлисидин, уйғур миллий һәрикитиниң рәһбири рабийә қадир ханимниң хитай түрмисигә ташланған вә изчил хорлуққа учраватқан аилисигә көңүл бөлүш тәкитләнгән.

Уйғур тили вә әдәбиятини сақлап қилиш үчүн уларға иқтисади ярдәм бериш керәк

Бу маддида йәнә, америка һөкүмитиниң хитай ичидики уйғурларниң миллий һоқуқини илгири сүрүш, вәйранчилиққа учраватқан миллий тили вә мәдәнийитини қоғдаштики тиришчанлиқини һәссиләп ашуруш тәләп қилинған болуп, тәклиптә мундақ дейилгән: " болупму ( хитай һөкүмити) шинҗяң уйғур аптоном районида уйғур тилида елип берилидиған маарип көлимини кичиклитиш үчүн бир қатар тәдбирләрни алди, шуңа вәйранчилиққа учраватқан уйғур тили вә әдәбиятини сақлап қилиш үчүн һәрикәт елип бериватқан тәшкилат вә қурулуш түрлирини риғбәтләндүрүш вә уларға иқтисади ярдәм бериш керәк."

Тәклиптә йәнә, шу хилдики иқтисади ярдәмниң уйғур балиларға уйғур тили өгитидиған мәктәп вә иҗтимаий җәмийәт институтлириға, уйғур тилида нәшр қилинидиған тил ‏- әдәбият журналлириға, хитай ичи вә сиртида уйғур тилида нәшр қилинған материялларни топлайдиған кутупхана қурулуши вә уйғур тилидики китабларниң каталогини китабларниң хитайчә темиси билән әмәс бәлки уйғурчә темиси билән каталог турғузуш қурулушиға берилиши оттуриға қоюлған.

Хитай адәм қачақчилиқиға қарши кәскин бәлгилимиләрни елиши керәк

Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлар бирләшмә комитети елан қилған хитайдики кишилик һоқуқ дәпсәндичилик һәққидә тәйярланған мәзкур 300 бәтлик доклатта, хитайниң нопус вә пиланлиқ туғут сиясити кәлтүрүп чиқарған җинс айримиси җәһәттики тәңпуңсизлиқ вә буниңға қарши оз пикрини оттуриға қойған кишиләрниң түрмигә ташланғанлиқи, хитайда кишиләрниң әркин көчүп олтурақлишиш һоқуқиниң йоқлуқи, аяллар мәсилиси, уларниң орни, аяллар вә балиларниң хитайдики адәм бедиклириниң зиянкәшликигә учрап келиватқанлиқи оттуриға қоюлуп, хитайниң бирләшкән дөләтләр тәшкилати адәм қачақчилиқиға қарши бәлгилимилиригә асасән хитайда адәм қачақчилиқиға қарши кәскин бәлгилимиләрни елиши керәклики тәкитләнгән.

Уйғур ели вә тибәтләрдә қолға елинғанлар түрмиләрдә еғир қийин- қистаққа учрайду

Доклатта йәнә, гәрчә хитайда җинайәтчиләрни қийнаш қанунға хилап болсиму, әмма уйғур ели вә тибәтләрдә қолға елинған кишилик һоқуқ паалийәтчилириниң түрмиләрдә еғир қийин- қистаққа учрайдиғанлиқи көрситилгән болуп, доклатта калифорнийигә җайлашқан кишилик һоқуқ тәшкилати диалог тәшкилатиниң доклатидин нәқил елип көрситилишичә, 1990 ‏- йиллардин буян уйғур елидә " бөлгүнчилик" вә башқа сиясий тәшкилатлар билән алақиси бар дәп испатланған шәхсләрни өлүмгә һөкүмгә қилиш ишлири көрүнәрлик ашқан.

Уйғур елидә 800 миң оқуғучи 2006 - йили пахта тиришкә селинған

Доклатниң қорамиға йәтмигәнләрни әмгәккә селиш тоғрисида мәлумат берилгән қисмида, хитайда башланғуч мәктәп оқуғучилириниң күзлүк йиғим вә башқа җисманий әмгәкләргә селинғанлиқи, уйғур елидә 800 миң оқуғучиниң 2006 - йиллиқ оқуш йилини пахта териш билән башлиғанлиқи, һәтта уйғур елиниң бәзи җайлирида башланғуч мәктәп оқуғучилириниң қулмақ йиғиш әмгикигә селинғанлиқи көрситилгән. Доклатниң бу қисмида," мәзкур райондин кәлгән доклатларға қариғанда, йеқинқи йиллардин буян оқуғучилар 12 саәтләп нөвәт билән әмгәккә селинған, ярилиниш вә қиз оқуғучиларниң башқа әр ишләмчиләрниң җинсий хорлишиға учраш әһваллири көрүнәрлик ашқан" дәп көрситилгән.

Доклатниң диний әркинлик қисмида, хитайда уйғур мусулманлар вә тибәт раһиблирини өз ичигә алған динға етиқад қилидиған аз санлиқ милләтләрниң диний әркинлики боғуливатқанлиқи көрситилгән болуп, " 2001- йилидин буян хитай һөкүмити шинҗяң уйғур аптоном районида диний паалийәтләргә зәрбә бериш ишлирини техиму еғирлаштурди" дәп оттуриға қоюлған.

Һөрмәтлик радио аңлиғучилар , доклатниң диний әркинлик қисмида уйғурларниң диний әркинликини йеқинқи йиллардин буян еғир дәхли тәрузгә учрап кәлгәнлики санлиқ мәлуматлар билән тәпсилий оттуриға қоюлған болуп, келәр қетимлиқ программимизда давамлиқ тонуштуруш елип баримиз. (Җүмә)