Америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлар бирләшмә комитети 2007- йиллиқ кишилик һоқуқ доклати елан қилди (4)

• Мухбиримиз җүмәниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Өткән һәптидин бери биз, америка дөләт мәҗлиси вә һөкүмитиниң хитай ишлири бирләшмә комитети, хитайдики кишилик һоқуқ әһвалға аит елан қилған 2007- йиллиқ доклатини тонуш туруп келиватқан идуқ. Җәмий 300 бәтлик бу доклатта уйғурларға алақидар мәзмунлар алаһидә көп болуп, кишиниң диққитини тартиду.

Хитай мәркизи һөкүмитиниң сағламлиқ мәсилилирини һәл қилиштики лайғәзәл сиясити, йеза аяллириниң сағламлиқиға еғир дәриҗидә әкс тәсир көрсәткән

Доклатниң әйдиз кесили вә саламәтлик қисмида, хитай статистика санлиқ мәлуматлиридин нәқил елинип, өткән бәш йил мабәйнидә хитайда аялларниң җәмийәттики орниға давамлиқ сәл қарилип келингәнлики, хитай мәркизи һөкүмитиниң сағламлиқ мәсилилирини һәл қилиштики лайғәзәл сиясити аяллар сағламлиқиға болупму йеза аяллириниң сағламлиқиға еғир дәриҗидә әкс тәсир көрсәткәнлики көрситилгән.

Пәқәт 2005 - йилда хитай бойичә йеңидин әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң көп қисмини аяллар тәшкил қилған болуп, доклатта " бу хил хаһиш 2006 - вә 2007 - йиллиқ доклат мәвсумидиму изчил давам әтти" дәп оттуриға қоюлған.

Доклатниң бу қисмида йәнә, гәрчә йеқинқи йиллардин буян хитай һөкүмити әйдизгә қарши җәң қилиш салмиқини омумий җәһәттин ашурған болсиму, хитай рәһбәрлириниң хитайдики әйдиз саһәсидә хизмәт қиливатқан һөкүмәтсиз тәшкилатларниң хизмәт даирисини чәкләп уларниң әйдизни контрол қилиштики хизмәт үнүмигә еғир дәхли қилғанлиқи көрситилгән.

Доклатта көрситилишичә, хитайдики тунҗи әйдиз бимари 1989- йили байқалған болуп, 2002- йилиға кәлгәндә бирләшкән дөләтләр тәшкилати вә хитай һөкүмитиниң рәсмий санлиқ мәлуматлирида хитайдики әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң сани 1 милйондин 1.5 Милйонғичә болуши мумкинлики тәхмин етилгән болсиму, әмма бирләшкән дөләтләр тәшкилатиниң йеқинқи санлиқ мәлуматиға қариғанда, һазир хитайда әйдиз вирусини елип йүргүчиләрниң сани 650 миң нәпәргә йетидикән.

Лекин доклатта, мутәхәссисләрниң мөлчәрлиридин нәқил елип көрситишичә, мөлчәр методологийиси вә иш тәртипидики өзгириш җәһәттин алғанда, юқириқи мөлчәр сан бәк төвән болуп қалған икән.

Уйғур елидә күнигә оттура һесаб билән17 адәм әйдиз вируси билән юқумлиниду

Дәрвәқә, шинхуа агентлиқи 2006- йили 30 - ноябир үрүмчидин бәргән әйдиз юқумлиниш әһвали һәққидики хәвәргә қариғанда, 2005- йили 9- айдин 2006- йили 9 - айғичә, уйғур елидә 6000 адәм йеңидин әйдиз вируси билән юқумланған болуп, юқумлиниш нисбити күнигә оттура һесаб билән17 адәмдин тоғра кәлгән. Хәвәрдә йәнә, 2006- йили 9- айғичә уйғур елидә әйдиз билән юқумланғучиларниң сани 60 миңдин ешип кәткәнлики көрситилгән.

Америка дөләт мәҗлиси хитай ишлири комитети тәйярлиған хитайниң кишилик һоқуқ хатириси һәққидики доклатта, 2007- йилиниң дәсләпки йеримида хитайда йеңидин әйдиз вируси билән юқумланғучиларниң сани 18 миң 543 икәнликини, буниң 2006- йилида юқумланған кишиләрниң омумий санидин ешип кетидиғанлиқи, хитайда һәр күни тәхминән 200 адәмниң әйдиз вируси билән юқумлинидиғанлиқи оттуриға қоюлған.

Әйдиз паалийәтчилири кәмситишкә вә паракәндичиликкә учрап кәлди

Доклатниң бу қисмида, хитайда әйдиз гә қарши күрәш қилиши мәлум җәһәттин муәййән илгириләшләрни һасил қилған болсиму, әмма әйдиз бимарлири вә әйдиз паалийәтчилириниң һөкүмәт хадимлириниң кәмситишигә вә паракәндичилик селишиға учрап кәлгәнлики көрситилгән, буниң мисали һәққидә хитайда әйдиз билән юқумлиниш әң еғир болған хенән өлкисидики әйдиз йезиси ‏- шюңчав йезисида сақчиларниң бу йезиға бастуруп кирип йәрликләрниң өйлирини чаққан вә мал бисатини вәйран қилип, һөкүмәт вәдә қилған әйдиз кесили давалиниш ярдәм пулини тәләп қилип паалийәт елип барған 13 адәмни қолға алғанлиқи баян қилинған.

Уйғур елидә болса, 2006- өктәбирдә хитай йәрлик һакимийитиниң үрүмчидә паалийәт елип бериватқан қар ләйлиси әйдиз җәмийитини тақивәткәнлики көрситилгән болуп, радиомиз шу вақитта игилигән мәлуматларға қариғанда, йәрлик сақчи даирилири мәзкур тәшкилатниң башлиқи чаң күнгә тәһдит салған икән.

Әмма, йәрлик сақчи идарилири қарләйлиси әйдиз тәшкилатиниң қанунсиз һалда паалийәт елип барғанлиқини тәкитлигән болсиму, әмма мәзкур тәшкилатиниң қурғучиси радиомизға, үрүмчи сақчи даирилириниң ялған ейтқанлиқини билдүрүп, өзлириниң уйғур елидә йәрлик сәһийә органлири билән һәмкарлишип нурғун хизмәтләрни ишлигәнликини һәмдә йәрлик ахбарат органлириниң уларниң хизмитини кәң тәшвиқ қилғанлиқини билдүргән.

Әслидә бу әйдиз тәшкилатиниң тақиветилишигә бирдин ‏- бир сәвәб болған нәрсә уларниң үрүмчи шәһәрлик 15- оттура мәктәптин б типлиқ җигәр яллуғи билән юқумланғанлиқи сәвәблик мәктәптин чекиндүрүлгәнләрниң маһийәт җәһәттә бир хил кәмситиш икәнликини ахбарат саһәсигә ашкарилиғанлиқи болған икән.

Хитайда типлиқ җигәр яллуғи вирусини елип йүргүчиләрму кәмситилишкә учрайду

Униңдин башқа мәзкур доклатта йәнә, хитайдики б типлиқ җигәр яллуғи вә униң юқум әһвали оттуриға қоюлған.

Мәлум болушичә, хитайда 120 милйон б типлиқ җигәр яллуғи вирусини елип йүргүчиләр бар болуп пүтүн дуня миқясидики 400 милйон б типлиқ җигәр яллуғи вирусини елип йүргүчиләрниң 30 пирсәнти хитайда икән.

Доклатта ашкарилинишичә, гәрчә мутәхәссисләр б типлиқ җигәр яллуғиниң мәктәп вә хизмәт муһитида юқумлиниш кәлтүрүп чиқармайдиғанлиқини оттуриға қойған болсиму, әмма хитайда, б типлиқ җигәр яллуғи қатарлиқ кесәлликләр билән юқумланғучиларниң кәмситилишкә учрайдиғанлиқи һәмдә шу сәвәб билән хизмәт вә оқуш пурситидин мәһрум қалдурулидиғанлиқи көрситилгән болуп, буниңда 2005- йили уйғур елидики икки университетта б типлиқ җигәр яллуғи байқалған 156 нәпәр оқуғучиниң оқуштин тохтитип қоюлғанлиқи вә 2006- сентәбирдә үрүмчи шәһәрлик маарип хадимлириниң, б типлиқ җигәр яллуғи байқалған 19 нәпәр оттура мәктәп оқуғучисини мәктәптин һәйдәп чиқиривәткәнлики көрситилгән.

Хитай давалиниш системисида нуқсанлар бәк еғир

Доклатниң хитайниң давалаш системисидики нуқсанлар көрситилгән қисмида оттуриға қоюлишичә, деһқанларниң давалиниш әһвалида көрүнәрлик илгириләш болмиған болуп, 1980- йилларда гәрчә хитай һөкүмити йеза давалиниш суғурта системисини әмәлдин қалдурған болсиму, әмма 2003 ‏- йилға қәдәр хитай һөкүмитиниң әмәлдин қалдурулған системиниң орниға йеңи бир системини дәссәтмигәнлики көрситилип, 1977- йилидин 2002- йилға кәлгүчә, хитай йезилирида хизмәт қилидиған дохтурларниң сани 1.8 Милйондин 800 миңға чүшүп қалғанлиқи, 80 пирсәнттин артуқ дәвалаш мәнбәлириниң шәһәрләргә мәркәзләшкәнлики, шәһәрләрдә яшайдиған кишиләрниң оттуричә өмриниң йезида яшайдиғанлардин 12 йил көп болидиғанлиқи һәмдә, йезиларда бовақларниң өлүш нисбитиниң шәһәрләрдикигә қариғанда 9 һәссә юқири болидиғанлиқи ашкариланған.

Хитай деһқанлириниң 50 пирсәнти давалиниш суғуртиси алмайду

Доклатниң бу қисмида йәнә, гәрчә 2003- йилидин башлап хитай йезилирида бирләшмә давалаш системиси йолға қоюлған болсиму, әмма бәзи юқири дәриҗилик хитай әмәлдарлири вә мутәхәссисләр хитайда йолға қоюлған мәзкур давалаш түзүмидики адиллиққа вә үнүмдарлиққа гуманий нәзәр билән қарайдиған болуп, хитай йезилирида деһқанларниң 50 пирсәнти давалиниш суғурта һәққини қиммәт көрүп суғурта алмайдиғанлиқи оттуриға қоюлған болса, йезиларда қаза қилған балиларниң йерими дегүдәк давалинишқа еришәлмәй өлүп кетидиғанлиқи көрситилгән.

Доклатта, хитай иҗтимаий пәнләр академийиси елип барған " инақ җәмийәт бәрпа қилишқа тәсир көрситидиған амиллар" намлиқ тәкшүрүш доклатидин нәқил елип көрситилишичә, хитайда һазир давалиниш чиқими барғанчә еғирлишип бериватқан болуп, мәзкур чиқим адәттики бир аилиниң йиллиқ омумий кириминиң 11.8 Пирсәнтини игиләйдикән. (Җүмә)