Uyghurlar dunya kishilik hoquq künini washin'gtondiki xitay elchixanisi aldida xatirilidi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Washin'gton etrapida olturaqlashqan Uyghurlar, bu yilqi dunya kishilik hoquq künini xitayning washin'gtondiki bash elchixanisi aldida namayish ötküzüsh bilen kütüwaldi. RFA Photo / Erkin

2007 - Yili 10 - dékabir, düshenbe küni, b d t kishilik hoquqi omumi ehdinamisi maqullan'ghanliqining 59 yilliqi tolghan bolsimu, lékin kishilik hoquq mesilisi dewrimizde yenila talash - tartishtiki zor mesile bolup, kishilik hoquq depsendichiliki dunyaning nurghun jaylirida dawam qilmaqta we bu nurghun toqunushlargha sewebchi bolmaqta. Düshenbe küni amérikidiki Uyghurlar washin'gtondiki xitay elchixanisi aldida ötküzgen namayish , dunya kishilik hoquqi küni munasiwiti bilen Uyghur kishilik hoquqi depsendichilikige qarshi élip bérilghan heriketlerning biridur.

A u j: xitay olimpik wediside turmidi

Amérikining sherqiy déngiz sahilidiki washin'gton alahide rayoni we uning etrapida olturaqlashqan belgilik sandiki Uyghur muhajirlar, bu yilqi dunya kishilik hoquq künini xitayning washin'gtondiki bash elchixanisi aldida namayish ötküzüsh bilen kütüwaldi. Amérika Uyghur jem'iyitining teshkillishidiki bu qétimqi namayish, dunya Uyghur qurultiyining kishilik hoquq künini shert- shara'iti yar bergen ellerde xitay hökümitige qarshi namayish qilish chaqiriqigha asasen oyushturulghan bolup, amérika Uyghur jem'iyiti xitay da'irilirini Uyghur siyasiy mehbuslargha pakitsiz ölüm jazasi bérish bilen eyiblimekte.

Amérika Uyghur jem'iyiti namayish heqqidiki bayanatida xitay elchixanisi aldidiki yighilishning meqsidi heqqide toxtilip, xitay hökümiti öz waqtida 2008 - yilidiki olimpik musabiqisini ötküzüsh hoquqi bérilse, özining kishilik hoquqi weziyitini yaxshilash toghrisida wede bergen bolsimu," emma bu musabiqini ötküzüsh hoquqigha ige boluwélipla Uyghurlarning kishilik hoquqini ilgiriligen halda depsende qildi. Téxi ikki heptining aldidila xitay hökümiti mexpiy sot échip, pakitsiz halda 4 Uyghurgha ölüm jazasi, ikkisige kéchiktürüp ölüm jazasi berdi. Biz xitay hökümitining Uyghur kishilik hoquqini üzlüksiz depsende qilishigha qarap olturmasliqimiz kérek " dep tekitligen.

Xitayda siyasi mehbuslar sani köpeygen

Washin'gton etrapida olturaqlashqan Uyghurlar, bu yilqi dunya kishilik hoquq künini xitayning washin'gtondiki bash elchixanisi aldida namayish ötküzüsh bilen kütüwaldi. RFA Photo / Erkin

Amérika Uyghur jem'iyitining bash katipi, bu qétimqi yighilishning riyasetchisi alim séyitof, radi'omizgha elchixana aldidiki yighilishning meqsidi dunya kishilik hoquq küni munasiwiti bilen xelq'ara jama'etning diqqitini xitayning Uyghur mehbuslargha ölüm jazasi we ten jazasi bérish qilmishigha tartishtur, dédi. Béyjing hökümitining olimpik musabiqisini talashqan chaghda bergen wediliride turmighanliqini eskertip, xitay kishilik hoquq xatirisining köp yaxshiliniwatqanliqini ilgiri sürgen bolsimu, lékin xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatliri xitay da'irilirini siyasiy öktichilerge zerbe bérishni kücheytish bilen eyiblimekte.

Amérikining san - fransisko shehiridiki söhbet fondi jem'iyitining ötken ay élan qilghan bir doklatida xitay hökümiti resmiy siyasiy mehbus, dep étirap qilghan türmidiki siyasiy öktichilerning sani 2006 - yili aldinqi yiligha qarighanda bir hesse köpeygenliki otturigha qoyulghan. Söhbet fondi jem'iyiti doklatida Uyghur dawasining rehbiri, kishilik hoquq yétekchisi rabiye qadir xanimning alim we ablikim abduréhim isimlik oghulliri mushu mezgilde "bölgünchilik" bilen eyiblinip qolgha élin'ghanliqini alahide tekitligen idi.

Uyghur namayishchi: Uyghur qizlirining kishilik hoquqi depsende qiliniwatidu

Düshenbe küni xitay elchixanisi aldida namayish ötküzgen Uyghurlarning bu yerge kélish sewebi we endishisi Uyghur siyasiy mehbuslirini ölüm jazasigha höküm qilish bilen cheklenmeydu. Qasim ependi elchixana aldidiki Uyghur namayishchilar qoshunining bir ezasi bolup, u radi'omizgha Uyghur qizlirining kishilik hoquqi éghir depsendige uchrawatqanliqini, xitay da'irilirining Uyghur qizlarni ichkiri ölkilerge mejburiy yötkeshni toxtitishini telep qilish üchün bu yerde hazir bolghanliqini bildürdi.

Uyghur qizlirini xizmetke orunlashturush nami astida ichkiri ölkilerge yötkesh siyasiti axirqi künlerde tashqi dunyadiki Uyghurlar we xelq'ara kishilik hoquqi teshkilatliriningla emes, amérika hökümitining hem diqqitini qozghawatqan mesile bolup qalmaqta idi.

Lagon: tughut yéshidiki yashlarni ichkirige yötkesh tasaddipiy emes

Amérika tashqi ishlar ministirliqi adem etkeschilikige qarshi turush idarisining bashliqi, bash elchi mark lagon, ötken hepte amérika jon xopkéns uniwérsitétining xelq'ara munasiwetler mektipidiki adem etkeschilik sodisini téma qilghan bir yighinda Uyghur qizlirini ichkiri ölkilerge yötkesh mesilisini tilgha élip, bolupmu tughut yéshidiki Uyghur qizlarni ichkirige yötkesh bir tasaddipiy weqe emes, dep tekitligen idi.

Mark lagon, shu qétimqi yighinda: "men özemni sherqiy türkistan mesilisining mutexessisi diyelmisemmu, lékin men rabiye qadir bilen paranglashqan. Uni minglighan yash qizlarning xitay da'iriliri teripidin etkeschilik yoli bilen xitaylarning neziridiki shinjangdin ichkiridiki ölkilirige yötkep kéliwatqanliqi endishige salmaqta. Xitay köchmenlirini yötkep kélip ularni yaxshi xizmetke orunlashturush, yash Uyghur qizlarni bolsa ichkirige yötkeshni tasaddipiy, dégili bolmaydu. Chünki ularning köpchiliki tughut yéshidiki yashlardur "dégen idi.

Amérika : biz öz xelqining kishilik hoquqini qoghdighuchiliri sépide

Xitayning washin'gtondiki elchixanisi aldida élip bérilghan namayish sa'et 3:00 lerde bashlinip, sa'et 6:00 lerge qeder dawam qildi. Washin'gtondiki Uyghurlar dunya kishilik hoquq künini xitay elchixanisi aldida xatirligen shu küni, amérika tashqi ishlar ministirliqi bayanat élan qilip, yer sharining her qaysi jaylirida kishilik hoquq üchün qurban bériwatqan kishilerge éhtiram bildürdi. Bayanatta " biz öz xelqining kishilik hoquqi üchün ziyankeshlik qilinish, ten jazasigha uchrash, qolgha élinish we ölüm jazasigha höküm qilinish xewpige tewekkül qiliwatqan kishilik hoquqni qoghdighuchilarning xizmitige yüksek baha bérimiz " dep körsetti.

Qish peslining yétip kéliwatqanliqigha qarimay, washin'gtonda shu künki hawa témpératurisi 12 gradus bolup, Uyghurlarning kishilik hoquq künini xatirilesh namayishi höl ‏- yéghin hawasida ötti. (Erkin)