"Уйғурларниң қисқичә тарихи" вә "хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" германийидә

• Ихтияри мухбиримиз әкрәмниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Д у қ рәиси әркин алиптекин әпәнди тәрипидин һазирлинип, германчә нәшир қилинған "уйғурларниң қисқичә тарихи" вә "хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" намлиқ икки китабчә, германийә пуқралири арисида кәң тарқитилмақта.

Бу китабчилар, хитай тарихчилири, чәтәл тарихчилири вә уйһурларниң инсан һәқлири мәсилисигә көңүл бөлүватқан хәлқарадики һәр саһә затларниң һазирға қәдәр уйғурлар һәққидә елан қилған илмий әсәрлирини мәнбә қилған болуп, һәр бир пикир, һәр бир тарихи вәқәниң қайси мәнбәдин елинғанлиқи һәм униң дәлил – испатлири китабниң изаһат қисмида ениқ әскәртилгән. Әсәр мәзмуниниң илмий һәм ишәнчилик болушиға капаләтлик қилиш йүзисидин қоллинилған бу усул, "уйғурларниң қисқичә тарихи" вә "хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" намлиқ бу икки китабчиниң қайил қилиш һәм тәсир көрситиш күчини алаһидә ашурған.

"Уйғурларниң қисқичә тарихи"

"Уйғурларниң қисқичә тарихи" намлиқ әсәрниң кириш сөз қисмида, уйғур миллитиниң етник мәнбәси, миладидин илгирики 200 – йилларда уйғурларға мәнсуп болған бүйүк земин көлими, уйғурларниң тарихта қурған сәлтәнәтлик империйилири вә дөләтлири қисқичә баян қилинған. Шундақла, 1876 – йили уйғур вәтининиң манҗулар тәрипидин истила қилинип, 1884 – йили 11 – айниң 18 – күнидин етибарән "шинҗаң" дегән намда атилип кәлгәнлики, уйғурларниң 1933 – йили вә 1944 – йили икки қетим "шәрқий түркистан җумһурийити" ни қуруп, өзлириниң асарәтлик тарихиға хатимә бәргән болсиму, 1949 – йили йәнә хитай истиласиға дучар болғанлиқи шәрһиләнгән.

Һәҗми кичик вә мәзмуни мол болған бу әсәрдә йәнә, уйғур мәдәнийити, уйғур йезиқи, уйғур әдәбияти, уйғурларниң диний етиқади, пән – техникиси, қол һүнәрвәнчилики, тибабәт илми, бинакарлиқ, һәйкәлтарашлиқ, сәнәт вә музика илимлиригә қәдәр кәң тонуштурулған.

"Хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики"

"Хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" намлиқ китабчиниң һәҗми вә мәзмуни бир қәдәр зор болуп, униңда уйғурларниң һазирқи тарайтилған зимин көлими, азайтилған нопус сани, хитай һөкүмитиниң уйғурларниң диний етиқадини, миллий әнәнисини, мәдәнийәт – сәнитини, тарихини вә барлиқ инсаний һәқ – һоқуқлирини дәпсәндә қилиш қилмишлири әмәлий пакитлири билән оттуриға қоюлған. Хитайниң ассимилятсийә сияситиниң қайси дәриҗидә елип бериливатқанлиқи, пиланлиқ туғут сиясити арқилиқ йүргүзүливатқан қирғинчилиқлар, пикир әркинлики, мәтбуат әркинлики, сөз әркинликиниң қайси дәриҗидә қамал қилиниватқанлиқи вә буниңдин келип чиққан паҗиәләр, бүгүнки хитай сияситиниң маһийити қатарлиқ чоң темилар наһайити кәң йорутуп берилгән. Пүтүнләй чәтәллик затларниң қәлими билән тилға елинған вәқәликләрниң пакит сүпитидә оттуриға қоюлиши, мәзкур әсәрни зор һаяти күчкә игә қилған.

Бу китабчә өз нөвитидә йәнә, хитайниң "шинҗаң әзәлдин җуңгониң айрилмас бир қисми" дегән сәпсәтисигә бәргән күчлүк рәддийә болуп һесаблинидикән. Шундақла, хитайниң уйғурлар һәққидә елан қиливатқан бүгүнки ясалма тарихлирини рәт қилидиған зор дәлил санилидикән.

"Уйғурларниң қисқичә тарихи" вә "хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" намлиқ бу икки китабчә, өз миллитини германларға йетәрлик дәриҗидә чүшәндүрүш мәқсидигә йетәлмигән германийә уйғурлири үчүн яхши бир дәстур болуп қалған. Д у қ ниң тәшәббуси вә һәр саһә уйғурларниң тәшәббускарлиқи билән бу китабчилар нөвәттә, германлар арисида кәң тарқитилип, наһайити яхши тәсир пәйда қилған.

Д у қ тәрипидин нәширдин чиққан "уйғурларниң қисқичә тарихи" вә "хитайдики инсан һәқлири дәпсәндичилики" намлиқ бу икки китабчә, явропа миқясида уйғурлар һәққидә нисбәтән толуқ мәлумат бәргән тунҗи әсәр болуп һесаблинидикән. (Әкрәм)