Abduqadir damollamning meshhur 3 esiri toghrisida


2007.06.20

1923- Yili qeshqerde suyiqest bilen qetl qilin'ghan meripetperwer, islahatchi alim merhum abduqadir damollamning yéqinqi zaman Uyghur tarixida tunji qétim Uyghur tilida yazghan meshhur 3 muhim dini kitabini qayta neshrge teyyarlash munasiwiti bilen se'udi erebistanida ötken ölimalarning abduqadir damollam heqqide éytqanlirini bayan qilimiz.

1985- Yili se'udi erebistanida damollamning "tejwid türki" yeni( qur'an oqushning Uyghur tilidiki qa'idisi), "eqa'id zörüri" yeni( muhim eqidiler) we "ibadet islamiye" yeni( islam ibadetliri) namliq shanliq 3 meshhur esiri se'udi erebistanidiki Uyghur yardemsöyerliri teripidin ikkinchi qétim neshr qilin'ghan iken.

Mezkur 3 meshhur eserning ikkinchi neshrige yézilghan béghishlimilar ichide Uyghur élining yeken shehiride dunyagha kélip, 1933- yili qeshqerde qurulghan sherqiy türkistan jumhuriyitining qurghuchiliri qatarida orun alghan, kéyinche mehmud muhiti bilen birge chetke chiqip kétip, awwal misirda, andin se'udi erebistanida Uyghurlar üchün köp xizmetlerni qilip, se'udi erebistanida wapat bolghan meshhur alim we mujahid muhemmed emin islamining töwendiki eslimisimu orun alghan.

Merhum abduqadir damollam qeshqer xanliq medriside oqughan

Muhemmed emin islami merhum abduqadir damollam heqqide mundaq dep yazidu: " merhum abduqadir damollamning eserliri sherqiy türkistan musulmanliri üchün intayin chong paydiliq bolghan idi. Nöwette merhumning "tejwid türki", "eqa'id zörüri" we " ibadet islamiye"namliq meshhur 3 esirini ikkinchi qétim neshrge teyyarlash munasiwiti bilen merhum abduqadir damollamning qisqiche terjimhalini sözleymiz. Merhum abduqadir damollam texminen 1881- miladiye yilliri sherqiy türkistanning qeshqer wilayiti üstün atush shehirining meshhed mehelliside dunyagha kelgen bolup, iptida'iy bilimlirini atush shehiride alghandin kéyin, qeshqer xanliq medrisige kélip oqughan. Kéyinche, buxaragha bérip ereb we paris tillirini we bu ikki tilning edebiyatlirini toluq igiligendin kéyin, qeshqerge qaytidu.

Melumki, qeshqerde we pütün sherqiy türkistan teweside medrislerdiki oqutush usulliri intayin qalaq we bekmu koniche idi. Medrise talibliri köp qiynilatti. Derslikler oqughuchilarning sewiyisige layiq shekilde teyyarlanmighanliqi, bu medrislerde oqughuchilardin imtihan élish dégen nersining yoqluqi we ortaqlashqan birer oqutush sistémisining bolmighanliqi seweblik medrise taliblirining köp qismi yérim yolda yaki ottura yolda medristin ayrilip qalatti.

Medristin ayrilip qalghan shu kishiler qorsiqida héch nerse bolmisimu, türkistanning her qaysi jaylirida alim - ölima dep atilatti. Emma medrisini chidap axirighiche dawam qildurghanlar intayin az kishiler idi. Jüme we héyt namazlirining qutbilirini erebche oqush qa'idisi omumlashqanliqtin, imamlarning sözligenliridin xelq qilche payda alalmaytti.

Emma medrise taliblirigha kelsek, ular özlirimu menisini bilmeydighan erebche - parsche arilash grammatika kitabini chüshenmestin yadlaytti. Taliplar derdlirini: " zenjani kitab kündüzimizni kéche qildi," "bashlighanda alte iduq, yettimizni gacha qildi," dégen qesidiler bilen izhar qilishqa tirishatti.

Merhum abduqadir damollam ma'arip islahati élip barghan

Merhum abduqadir damollam bu ehwallardin qattiq échinidu we xurapatliqtin qutulup, yéngiche dini hem penniy oqutush usulini yolgha qoyidu. Medrisilerge oqughuchilarning sewiyisige layiq halda Uyghur tilida mexsus derslik kitablarni hazirlaydu. Balilardin imtihan élish, ularni tenheriket oynitish we maqal yazdurush ishlirini élip baridu.

Merhum damollamning bu yéngiliqperwerliki we élip barghan islahatliri shu waqittiki zalim hakimiyet bilen xelqni aldap jan baqidighan mollilargha qet'iy yaqmaydu. Chünki damollam xelqning közini échishqa tirishiwatatti. Shu sewebtin ular merhum damollamni bu herikitidin toxtitish üchün élip barghan chariliri kargha kelmigendin kéyin. Helim mu'ezzin dégen ademge pul bérip, shu ademning qoli bilen damollamni shéhid qilip biraqla qutulidu.

Muhemmed emin islamiy yene mundaq deydu: " abduqadir damollam shéhid qilin'ghandin kéyin, weten ichi we sirtida erebche, parsche we türkche yézilghan mersiyelerni toplisaq chong bir kitab bolidu".

Muhemmed qasim hajim abduqadir damollam toghriliq toxtilip mundaq dédi:"abduqadir damollam bizning sherqiy türkistanda eng awwal xelqini oyghitish üchün heriket qilghan adem. Bu ademning xizmiti bizning pütün lidérlirimizning xizmetliridin elwette katta bolghan. Bu ademning meqsitini bilip qalghan qanxor xitaylar bizning satqun baylirimizning arilishishi bilen pul xejlesh arqiliq suyiqest yoli bilen bu ademni qetli qilghan".

Muhemmed emin islamiy merhum abduqadir damollamning mezkur esiri toghriliq toxtilip mundaq dep yazidu:" merhum damollam "tejwid türki"namliq esirini tunji qétim 1912- yili tataristanning qazan shehiride neshr qildurghan iken. Qalghan ikki esirinimu shu waqitta neshr qilghan bolushi éhtimal dep perez qilinidu.

Sherqiy türkistanda tarixtin biri ötken ölima - alimlar özimizning Uyghur tilida kitab yazmighan

Bu üch eserning shunchilik ehmiyetlik ikenliki shu yerdiki, sherqiy türkistanda tarixtin biri ötken ölima - alimlar kitab yazsa erebche yaki parsche yézip qaldurghan.Emma özimizning Uyghur tilida kitab yazmighan iken. Bu heqiqeten epsuslinarliq ish idi. Chünki erebche we parsche kitablarni medrise körgenler oquyalaydu. Emma awam xelqqe paydisi yoq.

Merhum abduqadir damollamning mezkur 3 esiri öz tilimizda bolghanliqi üchün her qandaq kishining oqup paydilinishi üchün nahayiti ammibab eserler bolghanliqtin, sherqiy türkistan we gherbiy türkistanlardimu bu eserning shöhriti chong bolghan. Chünki bu üch meshhur eserning biri bolghan"tejwid türki" awam xelqqe qur'anni toghra oqush usulini ögetse, "eqa'id zörüri" étiqad mesililirini chüshendüridu. "Ibadet islamiye" namliq esiri bolsa, ibadetlerning teriqiliri we qa'idilirini ögitidu. Shunga bu 3 eserning ehmiyiti nahayiti zor bolghan idi."(Ömerjan toxti )

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.