Уйғур елидә көчмән ишчиларға имтияз бериш тәшәббус қилинди


2005.01.17

Хитай һөкүмитигә қарашлиқ "шинҗаң хәвәр тори" ниң дүшәнбә күни хәвәр қилишичә, нөвәттә уйғур елидики шәһәрләрдә ишләватқан аққун ишчиларниң сани бир милйондин ашқан.

Хитай аққунлириға "йешил кенишкә"

kochmen-150.jpg
Бу рәсим 2003-йили 17-сентәбирдә қәшқәрдә тартилған болуп, бир хитай аял мав зедоңниң һәйкилиң алдида мәшқ қилмақта. Хитай, уйғур елини игилигән 55 йилдин буян, бу йәргә һәр хил йоллар билән хитай кочмәнлирини йөткимәктә. AFP

Уйғур елидики бир қисим сиясий кеңәш әзалири, уларниң иш һәққи, әмгәк шараити, җәмийәт параванлиқи қатарлиқ җәһәтләрдә тегишлик һоқуқларға еришәлмәйватқанлиқини билдүрүп, уларға "шәһәр йешил кинишкиси" тарқитиш арқилиқ, уларни уйғур елидики шәһәр аһалисигә охшаш һоқуқлардин бәһриман қилишни оттуриға қойған.

Хәвәрдә ейтилишичә, уйғур елидики шәһәрләргә келип җан беқиватқан көчмән ишчиларниң көп қисми хитайниң ичкири өлкилиридин кәлгәнләр икән. Улар асаслиқи қурулуш, кан, тоқумичилиқ, ашхана мулазимити қатарлиқ саһәләрдә ишләйдикән. Хитай даирилири хәвәрдә, көчмән ишчилар қиливатқан ишларниң көпинчиси "йәрлик хәлқ җиддий иһтияҗлиқ болған, әмма ишләшни халимайдиған хизмәтләр" дәп көрсәткән.

Уйғур аптонум районлуқ 9 - нөвәтлик сиясий кеңәшниң 3 - омумий йиғиниға қатнишиватқан сиясий кеңәш әзалири, ишчилар уюшмиси вә әмгәкчиләр параванлиқи орунлириниң сирттин кәлгән аққун ишчиларниң һоқуқини қоғдашни зор күч билән күчәйтишини оттуриға қойған.

Хитай өлкилиридики уйғурларниң һоқуқичу?

Уйғур елидики алақидар тармақлар, уйғур елигә кәлгән аққун ишчиларниң һоқуқини қоғдашқа әһмийәт бериватқан бир пәйттә, уйғур елидин хитайниң өлкилиригә берип ишләватқан уйғурлар болса пүтүнләй әксинчә муамилигә учримақта. Радийомизниң һәқсиз линийисигә кәлгән инкасларға қариғанда, хитай өлкилиридики йәрлик һөкүмәт даирилири вә сақчи органлири баш болуп, уйғурларни чәткә қақидикән вә қақти - соқти қилидикән. Йәрлик хәлқләрниң уларға туралғу җай беришини чәкләп, уйғурларниң тиҗарәт елип беришиға қийинчилиқ яритикән.

Хитайниң ассимилятсийә сияситиниң бир қисми

Америкиниң нию йорк шәһиридики "бейҗиң баһари" жорнилиниң баш тәһрири шөвий әпәнди, уйғур елидә аққун ишчиларға шәһәр аһалиси билән охшаш һоқуқ бериш тәшәббусиниң техи хитайниң башқа җайлирида оттуриға қоюлмиғанлиқини билдүрүп, буниң хитайниң ассимилятсийә сияситиниң бир қисми болиши мумкинликини көрсәтти. У сөзидә мундақ диди:

"Уйғурлар вә башқа аз санлиқ милләтләр һазир уйғур елидә хитайларниң бастуруши вә бозәк қилишиға учраватиду. Улар болупму хизмәт тепишта хитайлар билән тәң һоқуқтин бәһриман болалмайватиду. Шуңа, нурғун уйғурлар һазир ишсиз. Буниң әксичә, хитай һөкүмити ичкиридин барған аққунлар вә башқа хитай көчмәнлиригә хизмәт җәһәттин етибар бериватиду. Мениңчә, әгәр аққун ишчиларға шәһәр аһалилиригә охшаш һоқуқ берилсә, бу хитай көчмәнлири үчүн бир яхши иш. Бирақ бу техиму көп аққун ишчиларниң бу районға келип, уйғур елидики иш пурситини техиму игилишини кәлтүрүп чиқириду. Мениңчә, хитайниң бу тәшәббуси қаримаққа яхши болған билән, әмәлийәттә уйғур елини хитайлаштурушни күчәйтиштики бир тәдбир болиши мумкин.

Хитай һөкүмити уйғурларниң мәнпәәтини ойлишиши керәк

Шөвий әпәндиниң қаришичә, аққун ишчиларниң һоқуқини қоғдашни әмәлгә ашурушта, хитай һөкүмити алди билән нөвәттики җәмийәт түзүлмисини өзгәртип, уларниң өз юртлирида тегишлик һоқоқиға капаләтлик қилиши керәк икән. У сөзидә йәнә, уйғур елидә хитай һөкүмитиниң йәрлик хәлқниң мәнпәәтигә һөрмәт қилип, уйғурларға тегишлик һәқ- һоқуқлирини бериши керәкликини тәкитлиди.

Хитай һөкүмити хәвиридә, ичкиридин кәлгән аққун ишчиларниң нурғунлириниң ишта ярилиниш , давалиниш , ишсизлиқ вә туғут җәһәттики суғуртилириниң йоқлиқини алаһидә тәкитләп, аққун ишчиларниң бу тәрәпләрдики һоқуқини күчәйтишни оттуриға қойған.

Бирақ шөвий әпәнди, уйғур илидики аққун ишчиларниңла әмәс, нөвәттә хитайдики нурғун шәһәр аһалилириниңму юқириқидәк суғуртилардин бәһриман болалмайдиғанлиқини көрсәтти.

Хитайлаштурушни тизлитиштики йәнә бир қәдәм

Түркийидики хитай ишлири тәтқиқатчиси доктор әркин әкрәм әпәнди, уйғур елидики сиясий кеңәш әзалири оттуриға қойған, шәһәрләрдики хитай көчмән ишчиларға шәһәр аһалиси билән охшаш муамилә қилиш тәшәббуси һәққидә тохтилип, буниң хитайларниң шәрқий түркистандики нопусини көпәйтиш вә уларни риғбәтләндүрүш, уйғурларниң шәрқий түркистандики нопусини аз санлиқ һалға чүшүрүп, хитайлаштуруш қәдимини тезлитиш, уйғурларниң мәдәнийәт җәһәттики тәсири азайтиш икәнликини оттуриға қойди.

Сиясий кеңәш әзалириниң оттуриға қойған бу тәшәббуслири, уйғур аптонум районлуқ хәлқ қурултийиниң мақуллиқидин өткәндин кийин, андин күчкә игә болиду. (Арзу)

Пикир қошуң

Радиониң ишлитиш шәртлиригә асасән, пикирлириңиз тәкшүргүчиләр тәрипидин тәстиқлиниши вә мувапиқ дәриҗидә тәһрирлиниши түпәйли, тор бәттә дәрһал пәйда болмайду. Сиз қалдурған мәзмунға әркин асия радиоси җавабкар болмайду. Башқиларниң көз қариши вә һәқиқәткә һөрмәт қилишиңизни сораймиз.