Kökbayraq zhurnili: ottura asiya shaxmitida sherqiy türkistanning ehmiyiti

Bu maqalini istanbul uniwérsitéti til-edebiyat fakultéti tarix bölümining oqutquchisi doktor éli exmetbey'oghli yazghan.

Tetqiqatchi doktor éli exmetbey'oghli bu maqalini, 2009‏-yili 5-iyul weqesining 2 yilliqi munasiwiti bilen eziz shéhitlerge béghishlighanliqini ipadiligen.

Aptor maqalisining béshida ottura asiyaning jughrapiyilik orni we ottura asiyadiki döletler toghrisida toxtalghandin kéyin, maqalining dawamida yene, türkistanning ehmiyiti toghri'isida toxtilip mundaq dégen: türkistan, türklerning yurti, memlikiti, ili. Asiya bilen yawrupaning otturisini tutashturidighan köwrüklük rol oynighan, herbiy, istratégiye, gi'opolitik, gi'o'istratégiyilik jehette intayin muhim bir orun'gha jaylashqan. Bu zéminlirida honlar, tabghachlar, köktürkler, Uyghurlar, qaraxaniylar, ghezniwiyler, saljuqilar, xarezimshahlargha oxshash türk döletliri qurulghan, néfit, gaz qatarliq yer asti, yer üsti bayliq menbeliri bilen köp bayliqqa ige jaydur.

RFA/Arslan

Maqalide yene Uyghurlar toghrisida toxtilip mundaq déyilgen: sherqiy türkistan türk milliti kélip chiqqan yer, türk tarixining bashlinish nuqtisi we Uyghur türklirining öz wetini bolghan sherqiy türksitan asiyaning qelbi dep atalghan türkistanning 5 bölükining bir parchisi bolup, qazaqistan, qirghizistan, tajikistan, afghanistan, pakistan, hindistan, tibet we xitay bilen chégiralinidu.

Sherqiy türkistan türklerning ana wetini, türk medeniyet we en'enisining menbesidur. Türk riwayetliri, dedeqorqut chöchekliri otturigha chiqqan, türkiy tillar diwani, etebetulheqayiq qatarliq nadir eserler yézilghan jughrapiye.

Ottura asiyada istratégiyilik ehmiyetke ige bolghan sherqiy türkistan tarixi yipek yolining ötkili. Uningdin bashqa yene déngizdin bek uzaq bolushi, égiz taghlar we chöller bilen oralghanliqi sewebidin dunyada kem uchraydighan “Mudapi'elinish we hujum qilish” merkizi. Sherqiy türkistan xitay üchün sirtqa chiqish derwazisi bolup, xitayning yawru'asiyagha qarita hakimiyet qurush chüshenchisining halqiliq orni, sherqiy türksitan bu alahidilikliri sewebidin xitayning okra'inasi déyilidu.

Maqalide yene Uyghurlarning tarixini, xitayning ishghal qilishini we bir qanche qétimliq musteqil bolghanliqini bayan qilghan. Maqalide yene 1949-yildin kéyinki xitay kommunist hakimiyitining Uyghurlar üstidin yürgüzgen assimliyatisiye qilish siyasetliri tenqid qilin'ghan.

Maqalide yene mundaq déyilgen: xitay zulumi we ishghal astidiki sherqiy türkistan, tarixta tunji qétimliq türk döliti dep atalghan hon impiraturluqidin bashlap nurghun türk döletliri qurulghan orun. U döletlerdin kök türk, Uyghur, qaraxaniylar döletliri eng meshhur döletler.

Uyghurlarning yer üsti we yer asti bayliqliri

Maqalida yene Uyghurlarning yer asti we yer üsti bayliqliri toghrisida toxtilip mundaq dégen: siyasiy, iqtisadi we herbiy jehette intayin ehmiyetlik bolghan sherqiy türksitanning jughrapiyisi, néfit, wolfram, altun, kömüsh, platn, 2.2 Tirilyon tonna zapas kömür we uran'gha oxshash istratégiyilik xam maddilargha we san-sanaqsiz yer asti we yer üsti bayliqlargha ige rayon. Omumi xitayda chiqidighan 148 maddidin 124 madda sherqiy türkistandin chiqidu.

Sherqiy türkistan xitayning néfit we tebi'iy gaz saheside eng istratégiyilik rayoni halgha keldi. Xitayning 25% néfit éhtiyajini, 28% tebi'iy gaz éhtiyajini qamdaydu. Bu sanlar yaponiye fuji sanki tijaret gézitining 2004-yili 9-ayning 7-künidiki sanida élan qilin'ghan. Sherqiy türkistanning néfit bayliqliri iran we iraq néfitliridin 10 hesse artuq. 910 Ming kwadrat kilométirliq sahede néfit bayqalghan. Sherqiy türkistandin her yili 10 milyon tonna néfit xitaygha yötkelmekte. Shundaq bolsimu sherqiy türksitanda xitaydikige qarighanda néfitning bahasi ikki hesse qimmet sétilidu. Tarim ormanliqidiki néfit bayliqi 74 milyard tung.

Qaramaydin her yili 1 milyon 286 tonna néfit ishlep chiqiridu. Qumul-turpan rayonidiki néfit bayliqi 75 milyon tonna. Teklimakan chölidiki néfit bayliqi 50 milyard tonna bolup bular ehmiyetlik néfit bazisidur. Sherqiy türkistanda yene 17.4 Tirilyon kub métir tebi'iy gaz bar. Hazir 30 rayondin tebi'iy gaz chiqirilmaqta.

Tarim we jungghar oymanliqi tebi'iy gaz jehette eng bay orun. Ashliq, paxta, yipek we gilem toqush, qol-höner sana'etliri bolupmu charwichiliq sherqiy türksitan iqtisadining asasini teshkil qilidu.
Maqalining dawamida yene mundaq déyilgen: epsuslinarliq bilen medeniyet we hazaretning böshüki bolghan tarixi ana wetinimiz sherqiy türksitan jughrapiyiside yashaydighan we shunchiwala bayliqlargha, imkaniyetlerge ige Uyghur türkliri, achliq halette yashimaqta. Gas, gacha, kör dunyaning közi aldida erkinliktin mehrum qilinmaqta. Insaniyetke mas kelmeydighan zulumlargha, iskenjilerge duch kelmekte we qirghinchiliq qilishqa uchrimaqta.

Maqalining dawamida yene mundaq déyilgen: istratégiye jehettin we mewjut bolghan bayliqliri jehette muhim bir orun'gha jaylashqan sherqiy türksitanning aqiwiti peqet xitay tüzümining etisi emes belki uzun bir chégra bilen tutishidighan ottura asiya türk jumhuriyetlirining kelgüsige yéqindin munasiwetlik. Xitay iqtisadi we köp nopusi bilen yalghuz ottura asiyada emes, belki dunyadiki menpe'et toqunushlarda küch körsitishke urunmaqta. Xitay tijaret we riqabette erkin, siyasette diktatoriliq sistéma bilen döletni idare qilidu. Xitay bir tereptin xelq'arada tesir da'irisini kéngeytishke, yene bir tereptin ottura asiyagha hakim bolushqa urunmaqta.