Америка вә тибәт сәргәрдан һөкүмити хитайниң "лама варислирини тәйинләш бәлгилимиси" гә инкас қайтурди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Тибәттики бир қайта төрәлгән яш лама (2006 - йили) Photo: Palden Gyal/RFA

Хитай һөкүмити йеқинда тибәт ламалириниң варис тәйинләш қаидисини елан қилип, тибәтлик ламалар йеңи варис тәйинлигәндә чоқум хитай һөкүмитиниң тәстиқини елиши керәкликини, әгәр , ламалар һөкүмәтниң тәстиқини алмай варис тәйинлисә, бу " қанунсиз " дәп қарилип, йеңи ламаниң етирап қилинмайдиғанлиқини бәлгилигән. Бу бәлгилимә тибәт сәргәрдан һөкүмити вә америка диний ишлар комитетиниң тәнқидигә учриди.

Хитай тәстиқлимиған ламалар "инавәтсиз"

Хитай даирилириниң йеңи бәлгилимиси буйичә тибәтлик ламалар варис тәйинлигәндә чоқум мунасивәтлик органларниң тәкшүрүш вә тәстиқини елиш керәк. Әгәр бу органларниң тәкшүрүш вә тәстиқини алмиса хитай һөкүмити, йеңи тәйинләнгән бу ламаларни " қанунсиз" вә "инавәтсиз " дәп қарайду . Шинхуа ахбарат агентлиқи бу һәқтики хәвиридә, әмди ламалар һөкүмәтниң рухсити билән тәйинлинипла қалмай, чәтәлдики диний күчләрниң лама тәйинләшкә арилишиши тосап қелинғанлиқини илгири сүрди.

Хитай һөкүмити өткән ай бейҗиңда чақирған тибәт ламалириниң варис тәйинләш мәсилиси һәққидики хизмәт йиғинида, ламалар варис тәйинлигәндә чоқум тибәт аптоном районини асас қилиш, әгәр далай ламаниң вариси чәтәлдә туғулса хитай мәркизи һөкүмити буни далай ламаниң "бөлгүнчилик" һәрикитини тохтатқан яки тохтатмиғанлиқиға қарап позитсийә билдүридиғанлиқини, әгәр " бөлгүнчилик" һәрикитини тохтатмиса далай лама тәйинлигән варисни " инавәтсиз " дәп қарайдиғанлиқини тәкитлигән.

Мутәхәссисләр: сияси ғәрәзлик бәлгилимә

Мәркизи һиндистанниң дарамсала районидики тибәт сәргәрдан һөкүмити болса хитай даирилириниң бу бәлгилимиси тибәтниң диний, мәдәнийитигә қилинған зиянкәшлик, дәп әйиблимәктә. Тибәт сәргәрдан һөкүмитиниң диний вә мәдәнийәт министири серин фунсок, йәкшәнбә күни елан қилған бу һәқтики баянатида, далай лама вә тибәт ламалириниң қайта төрилишини издәйдиған мәхсус раһиблар барлиқини вә бу әнәниниң нәччә әсирләрдин бери давам қилип келиватқанлиқини әскәртип, "ламаниң қайта төрилиши юқиридин бекитилидиған, авам хәлқ тәрипидин сайлинидиған яки халиған бир адәмни тәйинләп қойидиған нәрсә әмәс"дәп агаһландурди.

Серин фонсукниң әскәртишичә, хитай һөкүмитиниң бу бәлгилимиси диний әркинлик принсипиға пүтүнләй зит. Америкидики хитай анализчи лю шавҗу, хитай даирилириниң бу бәлгилимиси сияси ғәрәзлик болуп, бу бир диний сиясәт әмәс, дәп көрсәтмәктә. У бу һәқтики анализида " тибәттики бу сиясәт сиясий ғәрәзни чиқиш қилған, йәни бу тибәттики йүз бериш еһтимали бар бир қалаймиқанчилиқтин әнсирәватқанлиқниң бишарити. Буниңда улар далай лама өлгәндин кейин, һәтта ламаниң қайта төрилишидин кейинму вәзийәтни контрол қилалмаслиқидин әнсиримәктә "дәйду.

А д ә к: бу бәлгилимә диний баравәрлик принсипиға хилап

Хитай даирилириниң тибәттики йеңи диний бәлгилимиси тибәт сәргәрдан һөкүмитиниңла әмәс, америка хәлқара диний әркинлик комитетиниңму тәнқидигә учриди. Комитет әзалирини америка президенти тәйинләйдиған вә дуня уйғур қурултийи рәиси рабийә қадир ханим комитет әзаси болған бу орган 31 - авғуст күни елан қилған баянатида, бу бәлгилимә тибәт раһиблирини өз диний рәһбәрлирини өзлири таллаш һоқуқидин мәһрум қилди.

Бу хитайниң тибәт раһиплириға үзлүксиз түрдә кишиләр қобул қилалмайдиған бастуруш сиясити йүзгүзиватқанлиқини көрситиду, дәп әйиблигән. Баянатта әскәртишичә, бу бәлгилимә б д т ниң диний баравәрлик принсипиға хилап болупла қалмай, бу йәнә хитай һөкүмити билән далай лама арисидики мунасивәтни мурәккәпләштүрүп, тибәт мәсилисиниң бир тәрәп қилинишиға тосалғу пәйда қилиши мумкин.

Бу бәлгилимә һөкүмәт билән диний гуруһлар арисидики тоқунушниң мәһсули

Хитай һөкүмити бу бәлгилимә пуқраларниң диний әркинлики вә ламаларниң варис таллаш һоқуқиға һөрмәт қилиш, варис таллаш мәсилисини қаидиләштүрүшни мәқсәт қилған, дәп көрсәтмәктә. Америкидики анализчи лю шавҗу болса бу бәлгилимә хитай һөкүмити билән диний гуруһлар арисидики сүркилиш күчийиватқанлиқиниң мәһсули, дәп қарайдиғанлиқини билдүрди.

Лю'ниң әскәртишичә, хитайда коммунизм идеологийисиниң йимирилишигә әгишип, диний гуруһлар күчәймәктә вә хитай һөкүмити билән диний гуруһлар арисидики сүркилиш җиддийләшмәктә. У мундақ дәйду, "мәйли будда диний яки христян дининиң болсун һөкүмәт билән сүркилиш әһвали еғир. Әгәр хитай өзиниң идеологийә җәһәттики һөкүмранлиқини қанчилик күчәйтсә, бу дегәнлик диний саһәдә шунчилик җиддий риқабәткә дуч келиватиду, дегәнликтур. Шуңа бу саһәдики контролни шунчилик җиддийләштүрмәктә."

Далай лама билән хитай һөкүмити арисида лама таллаш мәсилисидики тоқунуш далай лама 1995 - йили 6 яштики гедун чүйҗи нйимани 10- бәнчән ламаниң вариси, дәп елан қилғанда йүз бәргән болуп, бу өсмүр пәнчән ламаниң нәзәрбәнт қилинишиға сәвәбчи болди. Далай лама тиклигән 11- бәнчәнни етирап қилмайдиғанлиқини җакарлиған хитай һөкүмити, шу йили йәнә бир өсмүрни 11- пәнчән лама, дәп елан қилди. Далай лама тиклигән 11 - пәнчәнни 12 йилдин бери нәзәрбәнт астида тутуп туриватқан болсиму ,лекин һазирға қәдәр тутуп турулуватқанлиқини ашкарилашни рәт қилип кәлмәктә.

Бу бәлгилимә йеңи нәрсә әмәс

Бәзи көзәткүчиләрниң нәзиридә хитай тибәт ламалириниң варис таллаш ишиға бурундинла арилишиватқан болуп, хитай һөкүмити 1 - сентәбирдә йолға қойған бәлгилимә әмәлийәттә йеңи нәрсә әмәс. Әнглийидә яшайдиған хитай язғучи ма җйән, "ламаларниң варис таллаш мәсилиси бу һөҗҗәт тарқитилиштин бурунла компартийиниң тизгинлишидә болуп кәлгән болуп, бу йеңи мәсилә әмәс. Мән сичүәндики чағлиримда ламаниң қайта туғулуш җәряни наһайити мурәккәп икәнликини, буни тәстиқлаш үчүн наһайити узун вақит кетидиғанлиқини аңлиған идим,"дәйду.

Тибәтниң лама диний әнәнисидә юқири дәриҗилик бир лама өлсә, мәхсус раһиблар тибәт дининиң муқәддәс дәстурлиридики бишарәтләргә асасән өлгән ламаниң из басарини издәйду вә диний дәстурдики бишарәткә уйғун келидиған өсмүрни өлгән ламаниң қайта тирилиши, дәп елан қилиду. (Әркин)