Қазақистан билән хитай терроризимға қарши бирләшмә һәрбий маневир өткүзмәкчи

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

2000 – Йили 18 – авғуст күни хитай азадлиқ армийиси қазақистан чегрисидики алатав еғизида мәшқ қилмақта. AFP

Хитай җамаәт хәвпсизлик министирлики дүшәнбә күни қазақистан - җоңго әдлийә даирилири вә аманлиқ күчлириниң пат йеқинда уйғур аптоном райони вә қазақистанниң алма-ата районида терроризимға қарши бирләшмә маневир елип баридиғанлиқини җакарлиди.

Терроризмға қарши туруш намидики маневирлар

Хитай даирилириниң ашкарилишичә, 24 - авғусттин 26 - авғустқичә уйғур аптоном райониниң ғулҗа вә қазақистанниң алма-ата райони әтрапида елип берилидиған маневирға "тәңри тағ – 1", дәп нам берилгән. Хитай җамаәт хәвпсизлик министирлики, маневирни икки дөләт әдлийә вә аманлиқ күчлири тәрипидин елип берилған тунҗи терроризимға қарши маневир, дәп тәкитлигән болсиму, лекин бу қазақистан билән хитайни өз ичигә алған шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләрниң бу тәшкилат күнлүки астида елип барған тунҗи маневири әмәс.

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң асаси 1996 - йили русийә, хитай, қазақистан, таҗикистан вә қирғизистанлар тәрипидин қурулған шаңхәй келишимигә әза дөләтләр иди. Әйни чағда чегра мәсилиси вә һәрбий қисимларни қисқартиш үчүн қурулған бу тәшкилат, 2001 - йилдин кейин сода- иқтисади, мәдәнийәт вә бихәтәрликни асас қилған район характерлик органға айланди. Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиға әза дөләтләр арисида терроризимға қарши тунҗи һәрбий маневир 2002 - йили қирғизистан билән хитай тәрипидин елип берилған. 2003 - Йили 8 - айда ғулҗида өткүзүлгән бирләшмә маневир шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң коллектип бихәтәрлик күнлики астида елип берилған тунҗи маневир иди. Русийә билән хитай 2005 - йили 8- айда сәндоңда өткүзгән бирләшмә һәрбий маневирға "тинчлиқ 2005", дәп нам берилгән. Шинхуа ахбарат агентлиқиниң ашкарилишичә, кейинки қәдәмдә шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләр 2007 - йили русийидә терроризимға қарши бирләшмә маневир өткүзмәкчи.

Хитай өзиниң енергийигә йолиниң бихәтәрликини капаләткә игә қилмақчи

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң баш катипи җаң дегуаң, тәшкилатни кәлгүсидә райондики дөләтләрниң "һәрбий иттипақи яки сияси гуруһи болмайду", дәйду. Мутәхәссисләрниң қаришичә, җоңго шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң көнлики астида оттура асия енергийә йолиниң бихәтәрликини капаләткә игә қилмақчи. Америкидики бир җоңго тәтқиқат мәркизиниң мутәхәссиси лю шавҗу, "җоңго енергийә истималида дуня бойичә 2 - чоң дөләткә айланди. Бу дуня енергийә сестимисиға болған бесимни күчәйтмәктә," дәйду. Униң қаришичә, енергийә йолиниң бихәтәрлики җоңго үчүн зор истратегийилик әһмийәткә игә.

Җоңго шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатиниң көнлики астида оттура асия ениргийә йолиниң бихәтәрликигә капаләтлик қилмақчи. Хитай даирилириниң ашкарилишичә, ғулҗа вә алма-атада өткүзүлидиған бу қетимқи маневир қазақистан вә хитай рәһбәрлириниң шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләр башлиқлар йиғини җәрянида бихәтәрлик вә икки дөләт әдлийә даирилириниң маслишиш иқтидарини өстүрүш тоғрисида алған қарари бойичә елип берилмақчи. Лекин хитай даирилири маневирға икки тәрәптин қанчилик адәм қатнишидиғанлиқини вә маневирниң тәпсили күнтәртипини ашкарилашни рәт қилди.

Хитай һөкүмити терроризмни баһанә қилип уйғурларни бастурмақта

Шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилати бу йил 6- айда чақирилған али дәриҗиликләр йиғининиң ахбаратида, "диний әсәбийлик, бөлгүнчилик вә терроризимни өз ичигә алған үч хил күчләр' гә қарши күрәш бизниң али вәзипимиз," дәп җакарлиған. Кишилик һоқуқи тәшкилатлириниң әскәртишичә, җоңго һөкүмити уйғур сияси өктичиләр, охшимиған көз қараштики диний затлар вә шәрқий түркистан мустәқилчилирини "үч хил күчләр," дәп бастурмақта.

Көзәткүчиләрниң қаришичә "үч хил күчләр" әсли хитайниң ички сияситидики сияси аталғу болсиму, лекин шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләр бу аталғуни хитайниң чүшәнчиси бойичә қобул қилмақта. Лю шавҗуниң қаришичә, җуңгониң оттура асия билән бу хил мунасивәтлирини күчәйтиштики мәқсиди "шинҗаңда техиму кәң көләмлик террорлуққа охшайдиған вәқәләр яки техиму күчлүк миллий бөлгүнчиликкә ятидиған һәрикәтлириниң партилишидин сақлиништур." Униң әскәртишичә, бу хил һәрикәтләр җоңгониң оттура асия енергийә йолиниң бихәтәрликигә тәһдит селиши мумкин. Лю шавҗу, шуниң үчүн җоңго рәһбәрлик қатлими "әң әндишә қилидиған нәрсә шинҗаңдики уйғурларниң миллий бөлгүнчилик риқабити," дәп көрсәтти.

Уйғур аптоном райониниң қазақистан билән болған чегра линийиси 1700 километир келиду. Қазақистан чегра линийисидики талаш тартиш совет иттипақи дәвридә 1969 - чағантоқай чегра тоқунушини кәлтүрүп чиқарған иди. Совет иттипақи парчиланғандин кейин қазақистан билән җоңго совет иттипақи дәвридин қалған чегра мәсилисини 1999 - йили келишим бойичә бир тәрәп қилған. Җоңго җамаәт хәвпсизлик министирликиниң әскәртишичә, 24 - авғуст күни башлинидиған җоңго - қазақистан терроризимға қарши бирләшмә маневирға шаңхәй һәмкарлиқ тәшкилатидики дөләтләр вә мунасивәтлик дөләтләрдин тәклип қилинған вәкилләр көзәткүчи сүпитидә қатнишидикән.(Әркин)