Qazaqistan bilen xitay térrorizimgha qarshi birleshme herbiy manéwir ötküzmekchi

• Muxbirimiz erkinning bu heqtiki melumati
• Download story audio

2000 – Yili 18 – awghust küni xitay azadliq armiyisi qazaqistan chégrisidiki alataw éghizida meshq qilmaqta. AFP

Xitay jama'et xewpsizlik ministirliki düshenbe küni qazaqistan - jonggo edliye da'iriliri we amanliq küchlirining pat yéqinda Uyghur aptonom rayoni we qazaqistanning alma-ata rayonida térrorizimgha qarshi birleshme manéwir élip baridighanliqini jakarlidi.

Térrorizmgha qarshi turush namidiki manéwirlar

Xitay da'irilirining ashkarilishiche, 24 - awghusttin 26 - awghustqiche Uyghur aptonom rayonining ghulja we qazaqistanning alma-ata rayoni etrapida élip bérilidighan manéwirgha "tengri tagh – 1", dep nam bérilgen. Xitay jama'et xewpsizlik ministirliki, manéwirni ikki dölet edliye we amanliq küchliri teripidin élip bérilghan tunji térrorizimgha qarshi manéwir, dep tekitligen bolsimu, lékin bu qazaqistan bilen xitayni öz ichige alghan shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletlerning bu teshkilat künlüki astida élip barghan tunji manéwiri emes.

Shangxey hemkarliq teshkilatining asasi 1996 - yili rusiye, xitay, qazaqistan, tajikistan we qirghizistanlar teripidin qurulghan shangxey kélishimige eza döletler idi. Eyni chaghda chégra mesilisi we herbiy qisimlarni qisqartish üchün qurulghan bu teshkilat, 2001 - yildin kéyin soda- iqtisadi, medeniyet we bixeterlikni asas qilghan rayon xaraktérlik organ'gha aylandi. Shangxey hemkarliq teshkilatigha eza döletler arisida térrorizimgha qarshi tunji herbiy manéwir 2002 - yili qirghizistan bilen xitay teripidin élip bérilghan. 2003 - Yili 8 - ayda ghuljida ötküzülgen birleshme manéwir shangxey hemkarliq teshkilatining kolléktip bixeterlik künliki astida élip bérilghan tunji manéwir idi. Rusiye bilen xitay 2005 - yili 8- ayda sendongda ötküzgen birleshme herbiy manéwirgha "tinchliq 2005", dep nam bérilgen. Shinxu'a axbarat agéntliqining ashkarilishiche, kéyinki qedemde shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletler 2007 - yili rusiyide térrorizimgha qarshi birleshme manéwir ötküzmekchi.

Xitay özining énérgiyige yolining bixeterlikini kapaletke ige qilmaqchi

Shangxey hemkarliq teshkilatining bash katipi jang dégu'ang, teshkilatni kelgüside rayondiki döletlerning "herbiy ittipaqi yaki siyasi guruhi bolmaydu", deydu. Mutexessislerning qarishiche, jonggo shangxey hemkarliq teshkilatining könliki astida ottura asiya énérgiye yolining bixeterlikini kapaletke ige qilmaqchi. Amérikidiki bir jonggo tetqiqat merkizining mutexessisi lyu shawju, "jonggo énérgiye istimalida dunya boyiche 2 - chong döletke aylandi. Bu dunya énérgiye séstimisigha bolghan bésimni kücheytmekte," deydu. Uning qarishiche, énérgiye yolining bixeterliki jonggo üchün zor istratégiyilik ehmiyetke ige.

Jonggo shangxey hemkarliq teshkilatining könliki astida ottura asiya énirgiye yolining bixeterlikige kapaletlik qilmaqchi. Xitay da'irilirining ashkarilishiche, ghulja we alma-atada ötküzülidighan bu qétimqi manéwir qazaqistan we xitay rehberlirining shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletler bashliqlar yighini jeryanida bixeterlik we ikki dölet edliye da'irilirining maslishish iqtidarini östürüsh toghrisida alghan qarari boyiche élip bérilmaqchi. Lékin xitay da'iriliri manéwirgha ikki tereptin qanchilik adem qatnishidighanliqini we manéwirning tepsili küntertipini ashkarilashni ret qildi.

Xitay hökümiti térrorizmni bahane qilip Uyghurlarni basturmaqta

Shangxey hemkarliq teshkilati bu yil 6- ayda chaqirilghan ali derijilikler yighinining axbaratida, "diniy esebiylik, bölgünchilik we térrorizimni öz ichige alghan üch xil küchler' ge qarshi küresh bizning ali wezipimiz," dep jakarlighan. Kishilik hoquqi teshkilatlirining eskertishiche, jonggo hökümiti Uyghur siyasi öktichiler, oxshimighan köz qarashtiki diniy zatlar we sherqiy türkistan musteqilchilirini "üch xil küchler," dep basturmaqta.

Közetküchilerning qarishiche "üch xil küchler" esli xitayning ichki siyasitidiki siyasi atalghu bolsimu, lékin shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletler bu atalghuni xitayning chüshenchisi boyiche qobul qilmaqta. Lyu shawjuning qarishiche, junggoning ottura asiya bilen bu xil munasiwetlirini kücheytishtiki meqsidi "shinjangda téximu keng kölemlik térrorluqqa oxshaydighan weqeler yaki téximu küchlük milliy bölgünchilikke yatidighan heriketlirining partilishidin saqlinishtur." Uning eskertishiche, bu xil heriketler jonggoning ottura asiya énérgiye yolining bixeterlikige tehdit sélishi mumkin. Lyu shawju, shuning üchün jonggo rehberlik qatlimi "eng endishe qilidighan nerse shinjangdiki Uyghurlarning milliy bölgünchilik riqabiti," dep körsetti.

Uyghur aptonom rayonining qazaqistan bilen bolghan chégra liniyisi 1700 kilométir kélidu. Qazaqistan chégra liniyisidiki talash tartish sowét ittipaqi dewride 1969 - chaghantoqay chégra toqunushini keltürüp chiqarghan idi. Sowét ittipaqi parchilan'ghandin kéyin qazaqistan bilen jonggo sowét ittipaqi dewridin qalghan chégra mesilisini 1999 - yili kélishim boyiche bir terep qilghan. Jonggo jama'et xewpsizlik ministirlikining eskertishiche, 24 - awghust küni bashlinidighan jonggo - qazaqistan térrorizimgha qarshi birleshme manéwirgha shangxey hemkarliq teshkilatidiki döletler we munasiwetlik döletlerdin teklip qilin'ghan wekiller közetküchi süpitide qatnishidiken.(Erkin)