Манҗу тили өз юртлирида йоқитилған болсиму, әмма уйғур юртлрида тәрәққи қиливатиду

• Мухбиримиз вәлиниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

"Нюйорк таймис гезити" ниң 18 ‏- март күнидики санида "хәлқара авангардлар мунбири" гезитиниң язғучиси давид легниң "хитайда манҗулар өз тилини сақлап қелиш үчүн пидакарлиқ көрсәтмәктә" сәрләвһилик мақалиси елан қилинди. Аптор бу мақалиси арқилиқ бизгә манҗу тили өз юртлирида йоқитилған болсиму, әмма уйғур юртлрида тәрәққи қилдуриливатқанлиқини хәвәр қилди.

82 яшлиқ манҗу момай әлләй нахшиси арқилиқ нәврилиригә ана тилини өгәтмәктә

"Хәлқара авангардлар мунбири" гезитиниң язғучиси давид лег мақалисини, хитайниң шәрқи шимал районидики чичихар шәһиригә тәвә сәнҗази дегән йезидики 82 яшлиқ бир манҗу момайниң каңда олтуруп, манҗучә әлләй нахшиси ейтиш арқилиқ нәврисигә өзиниң ана тилини сиңдүриватқанлиқини тәсвирләп башлиған. Аптор бу манҗу момайни өз юртида өзиниң ана тилини қутқузуш үчүн пидакарлиқ қиливатиду, дәп қариған.

‏-‏Мән манҗучә әлләй әтсәм нәврилирим наһайити тиз ухлайду, ‏- дәйду момай мухбирға, ‏- нәврилиримгә миниң әлләй нахшам арқилиқ өзиниң ана тили сиңиватиду. Миниң йәнә қанчә күнлүк өмрүм қалғанлиқини билмәймән, әмма мән әвлатларға манҗу тилини қанчилик өгитәлисәм шунчилик өгитимән, маңа һазир буниңдин өзгә имканийәт йоқ...

язғучи давид легниң баян қилишичә, җуңхуа хәлқ җумһурийитиниң тилшунаслири вә тарихшунаслириниң сөзи билән ейтқанда, бу манҗу момай өз юртида өзиниң ана тилини билидиған наһайити аз пишқәдәмләрниң бери. Гәрчә хитай тилшунаслири манҗу тилини хитайда аллиқачан йоқитилип болди, һазир пәқәт архипларда вә таш абидиләрдила мәвҗут, уни мутәхәссисләрла чүшинәләйду, дәватсиму, әмма мушу манҗу момай һазир йәнила нәврилиригә ана тил өгитивитипту.

Хитайда башқа аз санлиқ милләт тиллириниңму худди манҗу тилиға охшаш хитай тили тәрипидин тунҗуқтуруп йоқитилидиғанлиқи ениқ

язғучиси давид легниң баян қилишичә, чичихардики һөкүмәт хизмәтчиси, 20 нәччә йил оқутқучилиқ қилған җав әпәнди униңға хитайдики һазирқи тил муһитини тонуштуруп "хитайда башқа аз санлиқ милләт тиллириниңму худди манҗу тилиға охшаш хитай тили тәрипидин тунҗуқтуруп пүтүнләй йоқитилидиғанлиқи ениқ, әмма у һазир пәқәт вақит мәсилисидинла ибарәт" дегән.

‏-Манҗулар милади 17‏- әсрдә хитайни бойсундурған чарвичи милләт иди, ‏- дәп баян қилиду язғучи давид лег, ‏-манҗуларниң сулалси хитайға һөкүмранлиқ қилған 250 йилдин артуқ вақит ичидә пүтүн хитайда манҗу тили дөләт тили қилинған. Шу заманларда хитай дуня буйичә әң бай дөләткә айланған иди. Буниң излири һазирму бар, лекин униң орнида һазир хитайчә шәкил турупту, ‏- баянини давамлаштуриду язғучи давид лег, ‏- сәнҗази мәһәллисидики 1054 нопусниң мутләқ көп санлиқи манҗу , әмма улар өз юртида аран манҗуларниң той-түкүн, өлүм-йиитм адәтлириниң бир қисминила сақлап қалалиған, өз ана тилини сақлап қалалмиған. Чичихардики милли ишлар комитетиниң тонуштуришичә, ‏- дәйду язғучи давид лег, ‏- һазир җуңхуа хәлқ җумһурийити буйичә пәқәт мушу җайдила бир манҗучә башланғуч мәктәп бар, униңда оқуйдиған оқуғучи сани һазир аран 70 гә чүшүп қалди, чүнки бу мәктәпниң манҗучә дәрслик материяллири интайин кам.

Һазир хитайда өзини манҗу дәп җакарлаватқан адәм сани 10 милйондин ашти

‏-‏Манҗу миллити милади 1644‏- йили хитайда чиң сулалисини қурғандин кейин, дөләтниң территорийисини тәдриҗи һалда моңғул, тебәт, уйғур , тәйвән районлириғичә кеңәйткән иди,‏- дәп баян қилиду язғучи давид лег, ‏- бу сулалә 1911 ‏- йили хитай миллити тәрипидин ағдурулғандин кейин, бу дөләттә манҗуларниң миллий орни "аз санлиқ милләт" дейилгән төвән дәриҗигә чүшүп қалған. Гәрчә һазир өзини манҗу дәп атиғучиларниң нопус сани 10 милйондин ашқан болсиму, әмма бу сан бир милярд 300 милйон хитай нопусиниң алдида наһайити аз сан, бәлки улар өзиниң ана тилиниму аллиқачан йоқатқан милләт.

‏- Дунядики 6800 хил тилниң йерими мушу бир әсир ичидә йоқап китишкә йүзләнди ‏‏- дәп баян қилиду язғучи давид лег, ‏- буниң ичидә манҗу тили тиз йоқилип кәтгән тилларниң бири. Гәрчә манҗу тили өз юртлирида хитайлар тәрипидин әң тиз йоқитилған болсиму, әмма манҗуларниң уйғур юртлириға кәлгән шибә қәбилиси һазирму 30 миңдин артуқ нопусқа игә милләт, уларниң ана тили болған манҗу тили вә манҗу йезиқи һазирға қәдәр мәвҗутла әмәс бәлки тәрәққи қилдуруливатиду.

Һазир уйғур юртлирида уйғур тили чәклиниватқандиму, шибәләрниң манҗу тил -йезиқи тәрәққи қиливатиду

Уйғур мутәхәссислириниң баян қилинишичә, 1944 ‏- йили илидә қурулған шәрқий түркстан җумһурийитиниң хитай милләтчилиригә қарши елип барған қораллиқ урушлириға манҗуларниң бир қәбилиси болған шибәләрму наһайити актип қатнашқан. Әйни вақиттики шәрқий түркстан җумһурийитидә шибәләр манҗучә китап- гезит нәшр қилатти. Шуниңдин кейинму , уларниң өз тил- йезиқини раваҗландуруш , мәдәнийәт әнәнилирини давамлаштуруши хитай өлкирилидикидәк тосалғуларға учриғини йоқ. (Вәли)