Istanbulda mehmut qeshqiri we sherqiy türkistan namliq ilmiy muhakime yighini chaqirildi

• Ixtiyari muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki melumati
• Download story audio

12 - Ayning 16 - künidin 17 - künigiche türkiyining istanbul shehride mehmut qeshqirining tughulghanliqining 1000 yilliqi munasiwiti bilen "mehmut qeshqiri we sherqi türkistan" témisida ilmiy muhakime yighini ötküzüldi. Yighin'gha türkiyide mehmut qeshqiri we Uyghurlar heqqide tetqiqat élip bériwatqan 20 ilim adimi qatnashti we söz qildi.

Yighinning échilish murasimi 12 - ayning 16 - küni ötküzüldi. Échilish murasimi shéhitlerning rohigha bir minutluq sükütte turush we istiqlal marshining oqulishi bilen bashlandi. Échilish murasimigha ilim ademliri, istanbul we qeysiridin kelgen Uyghurlardin bashqa yene sabiq dölet ministiri proféssor, doktor ehet endijan, istanbulning mu'awin walisi murat qojabash, büyük birlik partiyisi mu'awin bashliqi ertughrul moganbay, türk dunyasi tetqiqat merkizi mudiri proféssor, doktor turan yazghan, dunya Uyghur qurultiyi mu'awin re'isi, sherqiy türkistan medeniyet we hemkarliq jem'iyiti bashliqi séyit tümtürk, mu'awin bashliqi hayrullah efendigil ependiler qatnashti we söz qildi.

Yighinning échilish nutqini oyushturghuchi orun bolghan sherqiy türkistan wexpining bashliqi, dunya Uyghur qurultiyining pexri re'isi, pénsiyige chiqqan général mehmet riza békin qildi. U mundaq dédi:

"Hörmetlik ministir, qimmetlik ilim ademliri, méhmanlar we yurtdashlirim, bügün ebediy eser, pütmes tügimes bir bayliq süpitide bizge yézip qaldurulghan türkiy tillar diwanining yazghuchisi, büyük alim, esker, qomandan, dölet erbabi, mehmut qeshqirini eslesh we u tughulup chong bolghan sherqiy türkistanning mesililirini munazire qilish üchün mehmut qeshqiri we sherqiy türkistan témiliq yighinni chaqirduq. Insan heqliri we démokratiye dunyagha hakim boliwatqan künimizde sherqiy türkistan xelqi eng eqelli insan heq hoquqidin mehrum halda yashashqa mejbur bolmaqta. Shunga sherqiy türkistan mesililirige köngül bölüsh bir insanliq wezipisidur. Yighinimizgha türkiyining herqaysi jayliridin kélip qatnishiwatqan qimmetlik ilim ademlirige chin könglümdin rexmet éytimen".

Kéyin sabiq dölet ministiri proféssor, doktor exet endijan söz qildi. U sözide mehmut qeshqiri we uning esiri türkiy tillar diwanining orni heqqide toxtilip mundaq dédi:

"Her milletning tarixida u milletning tiligha, tarixigha, folklorigha ismini yazdurghan, u milletning tarixigha hul salghan kishiler bolidu. Mehmut qeshqiri türkiy milletler üchün élip éytqanda mushundaq muhim bir shexis. Mehmut qeshqirining qaraxaniylar döliti mezgilide yazghan türkiy tillar diwani namliq esiri türkiy milletlerning tili, edebiyati, tarixi we örp adetlirini tetqiq qilish üchün intayin muhim. Bu eserde 7500 etrapida söz nahayiti etrapliq halda izahlan'ghan bolup, bu addiy bir lughet emes, bir énsiklopédiyilik lughettur. 20 Esirning bashliridin tartip bu eser gherb türkologlirining türkologiye tetqiqatidiki muhim paydilinish matériyali bolup qalghan. Bu eserning qiziqarliq bir hékayisi bar, mehmut qeshqiri eserni yézip, abbasilar padishahiyigha sun'ghandin kéyin bu kitap yoqulup ketken bolup, 1900 - yillirida kitabpurush ali emiri ependi teripidin tépiwélin'ghan, kéyin uni kilisli rifat ependi terjime qilghan, kéyinki yillarda arqa arqidin dunyadiki bashqa tillargha terjime qilin'ghan".

Sabiq dölet ministiri proféssor, doktor exet endijan ependi ulugh alim mehmut qeshqirini yétishtürgen Uyghur millitining bügün bolsa échinishliq weziyette yashawatqanliqini éytip mundaq dédi:

"Bügün mehmut qeshqiri qeshqerge 30 kilométir uzaqliqtiki yerde yatmaqta. Epsuski mehmut qeshqirining milliti dunyadiki türkiy milletler ichide eng échinishliq qéyin bir weziyette. Shübhisizki bu ehwal dawam qiliwermeydu. Yeni sherqiy türkistanmu bashqa türkiy jumhuriyetlerge oxshashla yéqin kelgüside musteqilliqqe érishidu. Buning üchün dunyadiki pütün türklerning sherqiy türkistanliqlar üchün qolidin kelgen yardemni qilishi kérek. Ésimde qélishiche bundin 10 yil burun sherqiy türkistan wexpi mehmut qeshqiri heqqidiki birinji yighinini chaqirghan idi, bu ikkinchi qétimliqi hésablinidu. Men bu yighinning muwapiqyetlik ötüshini tileymen.

Échilish murasimida istanbul shehrining mu'awin walisi murat kojabash ependi, türk dunyasi tetqiqat merkizining bashliqi proféssor, doktor turan yazghan ependimu söz qildi. Ular sözide mehmut qeshqirini yétishtürgen Uyghur millitiningmu bashqa türkiy xelqlerge oxshash baldurraq musteqilliqqe érishishini tilidi.

Yighinda 20 parchigha yéqin ilmiy maqale oqup ötüldi. Mimarsinan uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor gülchin chandarli'oghli "mehmut qeshqirining qebrisi we bügünki qeshqer", selchuq uniwérsitéti oqutquchisi proféssor, doktor zékériya kitabchi "mehmut qeshqiri we uni yétishtürgen Uyghurlar", yéditepe uniwérsitéti oqutquchisi proféssor nadir dewlet "dunyawilishiwatqan künimizde azsanliq millet bolup yashawatqan türkiy milletler", adnan menderes uniwérsitéti oqutquchisi doktor selchuq cholaq oghli bolsa "türkiye xitay munasiwitide sherqiy türkistan mesilisi", tetqiqatchi yazghuchi abdullah baqir ependi bolsa "sherqiy türkistanning türk medeniyet tarixidiki orni", mimarsinan uniwérsiti oqutquchisi dotsént doktor abdulwahap qara bolsa "türkiy tillar diwani namliq eserni tapqan eli emir ependining hayat hékayisi we shexsiyiti", proféssor, doktor sultan mehmut qeshqiri ependi bolsa "türkiy tillar diwani we hazirqi zaman Uyghur tili" témisidiki maqalisini oqup ötti.

Ikki kün dawam qilghan bu yighinda ulugh alim mehmut qeshqiri we uning ölmes esiri türkiy tillar diwani etrapliq bir shekilde anglitilghandin bashqa Uyghurlarning bügünki weziyiti we kélechiki heqqide etrapliq mulahiziler élip bérildi.