Enqerede "mehmut qeshqiri we uning ölmes esiri türkiy tillar diwani" namliq yighin chaqirildi

• Muxbirimiz erkin tarimning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Türkiye til tetqiqat idarisining sabiq bashliqi, gazi uniwérsitétining oqutquchisi prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi. RFA Photo / Erkin Tarim

Birleshken döletler teshkilatining UNESCO namliq orgini 2008‏ - yilini mehmut qeshqiri tughulghanliqining 1000 yilliqi munasiwiti bilen `mehmut qeshqiri yili` dep élan qilghan idi. Bu munasiwet bilen dunyaning herqaysi jaylirida ulugh alim mehmut qeshqiri we uning ölmes esiri türkiy tillar diwani heqqide ilmiy muhakime yighinliri, léksiyiler ötküzülmekte. Ötken ayning axirida türkmenistanning paytexti ashxabadta `türkologiyining qurghuchisi mehmut qeshqiri` mawzuluq xelq'araliq ilmiy muhakime yighini ötküzülgen idi. 3 - Ayning 1 - küni bolsa türkiyide tonulghan türkolog, türkiye til tetqiqat idarisining sabiq bashliqi, gazi uniwérsitétining oqutquchisi prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi `ulugh alim mehmut qeshqiri we türkiy tillar diwani` mawzuluq léksiye berdi.

Enqerediki türk ojaqlirining zalida ötküzülgen bu léksiyige tonulghan türkologlar, enqerediki herqaysi uniwérsitétta magistir we doktorluqta oquwatqan türkologlardin bolup köp sanda kishi qatnashti.

Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi aldi bilen türkiy tillar diwani heqqide qisqiche melumat bérip mundaq dédi: " Türkiy tillar diwani bolsa türkche erebche lughettur. Mehmut qeshqiri bu eserni 1072 - yilida baghdatta yézishqa bashlighan bolup, 1074 yaki 1077 - yillirida yézip bolghan. Baghdattiki abbasi xelipisining oghligha mehmut qeshqiri teripidin teqdim qilin'ghan. Lughette türkiy tillargha xas atalghular ereb tili bilen izahlan'ghan. Emma bundaq addi bir lughetmu emes, chünki türkche atalghulirining menisini ereb tilida izahlapla qalmastin her söz ibarini jümlide misal keltürüsh arqiliq chüshendürgen. Söz ibarilerni jümle bilen chüshendürüsh, hazirqi zaman lughetchilikining bir alahidilikidur. Mehmut qeshqiri misal bergen jümlinimu erebchige terjime qilip anglatqan, chünki uning meqsiti xaqaniye tilining qanchilik bay bir til ikenlikini ereblerge chüshendürüsh. Biz üchün eng muhim bolghini u bezi söz ibarilerni chüshendürgende qoshaq, béyit, maqal temsil we dastanlardin parchilarni misal keltürgen. Shunga türkiy tillar diwani peqetla bir lughet emes, eyni waqittiki türk dunyasi xelq edebiyatining qamusidur. Türkiy tillar diwanida jem'iy 764 misra shé'ir bar. Bu shé'irlarning köpi xelq qoshaqliridur. Xelq qoshaqliri xelq edebiyatining tunji nemuniliridur. Bu qoshaqlar u mezgildiki türklerning turmushini, hayatini, örp we adetlirini eks ettüridu. Az sanda ashiq shé'irlirimu bar."

Léksiyige tonulghan türkologlar, enqerediki herqaysi uniwérsitétta magistir we doktorluqta oquwatqan türkologlardin bolup köp sanda kishi qatnashti. RFA Photo / Erkin Tarim

Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi türkiy tillar diwanidiki söz ibariler we maqal temsiller heqqide melumat bérip mundaq dédi: "Türkiy tillar diwanidiki maqal temsil sani jem'iy 200 din köptür. Mesilen, `er adin qush qanatin `yeni `oghul éti bilen qush qaniti bilen` dégen'ge oxshash. Türkiy tillar diwanidiki söz ibarilerning sani jem'iy 8000 etrapida, 11 - esirde bir tilda 8000 etrapida söz ibarining bolushi intayin muhimdur. Diwan'gha türkiy tillargha kirgen erebche parsche sözler kirgüzülmigen. Mehmut qeshqiri bu lughitige peqetla türkiy tillargha xas sözlerni alghan. Néme üchün bundaq qilghan désingiz? chünki ereblerge türkche ögitish üchün yazghan bu eserni, ereblerge erebche sözlerni izahlashning hajiti yoq. Lughetke az sanda xitayche we soghdiche sözler kirgüzülgen. Biz qutatqubilik we etebetul haqayiq namliq eserlerdin u mezgillerde türkiy tillargha köp sanda, erebche we farsche söz ibarilerning kirgenlikinimu bilimiz. Bularnimu nezerde tutsaq, u waqitta eyni zamandiki edebiy tilimiz bolghan xaqaniye tilida 10 ming etrapida söz atalghu bar. Biz yuquriqilardin türkiy tillar diwanining bir qamus ikenlikini biliwalalaymiz."

Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun ependi sözige `türkiy tillar diwani` namliq bu eserning qaraxaniylar döliti mezgilide ishlitilgen xaqaniyechining edebiy tilining lughiti ikenlikini, mehmut qeshqirining bolsa tilshunas, folklorchi, tarixchi ikenlikini éytip mundaq dédi: "Mehmut qeshqiri türkche, erebche we farschini bek yaxshi bilidiken. Uning öz waqtidiki ziyaliylargha oxshash, til edebiyat, tarix, jughrapiye we diniy bilimlerni intayin yaxshi bilidighan bir kishi ikenliki éniq. Mehmut qeshqiri buning bilen birlikte bir diyaléktshunastur. Shunimu eskertip qoyayki türkiy tillar diwani qaraxaniylar dölitining tili bolghan xaqaniye edebiy tilining lughitidur. Emma di'alékt sözlirinimu tetqiq qilghan we lughetkimu kirgüzgen. Mehmut qeshqiri bu lughetni yéziwatqan waqtida türkler téxi bügünki türkiye zémin'ge yétip kelmigen. Türkiy tillar diwani namliq esiridiki xeritide hazirqi türkiye zéminini türkler yashawatqan tupraq ichide körsetmigen. Diwanda 20 türkiy milletning barliqi yézilghan. Pütün qebililerning til xususiyetlirinimu körsetken, mesilen diwanda karluqlardiki `y` tawushi qipchaqlarda `j` bolidu déyilgen. Bügün Uyghurchidiki `yaxshi` sözi, qirghiz we qazaqchida `jaxsi` déyilidu. Shunga hazirqi zaman türkologiyisining qurghuchisi radlof, mehmut qeshqerning türkologiyining qurghuchisi ikenlikini yazidu."

Prof. Dr. Exmet bijan erjilasun sözide yene, pütün türkiy jumhuriyetlerning türkiy tillar diwani tetqiqatigha ehmiyet bérishi kéreklikini, pütün türkiy milletlerning öz til tarixini, edebiyat tarixini, xelq edebiyatini, folklorini tetqiq qilish üchün türkiy tillar diwanining birdin bir ishenchlik menbe ikenlikini éytti. U yene 2008 - yilida türkiye medeniyet ministirlikining mehmut qeshqiri meqberisini rémont qilish üchün teyyarliq qiliwatqanliqini éytti. (Erkin tarim)