Хитайда тәбии апәтни тилға алғанлиқ "дөләт мәхпийәтликини ашкарилиғанлиқ" боливирәмду?

Көзитиш жорнилида баян қилинишичә, хитайниң дөләт мәхпийәтлики идариси билән хәлқ ишлири миниситирлиқи 9 - айниң 12 - күни бейҗиңда бирләшмә баянат елан қилип " пүтүн мәмликәт бойичә һәр қайси өлкә, шәһәр, аптоном районларда йүз бәргән тәбиий апәттә келип чиққан адәм өлүш вәқәлири вә униңға мунасивәтлик санлиқ мәлуматларни "дөләт мәхпийәтлики" дәп қараш 2005 - йили 8 - айдин башлап бикар қилинди" дәп җакарлиған. Бу хитайда тарихтин буян һөкүмәт өзи мәйданға чиқип "мәхпийәтлик" дегән мәсилә тоғрисида тунҗи қетим елан қилинған очуқ баянат болуп һесаблиниду.

Көзитиш жорнилида елан қилинған "тәбиий апәттә өлгән адәм тоғрисидики санлиқ мәлуматлар вә дөләт мәхпийәтлики" дегән мақалидә баян қилинишичә, буниңдин бурун хитай һөкүмити немигә асасән тәбиий апәтни тилған алғанлиқниму дөләт мәхпийәтликини ашкара қилғанлиқ җинайити дәп кишиләрни җазалап кәлгәнликиниң ениқ қанун асасини вә униң тәпсили маддилирини һечким дәп берәлмәйтти.

Дөләт мәхпийәтликини ашкарилиғанлар еғир җазаланған

Хитайда "дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш җинайити" садир қилған дәп аталған киши чоқум хаин , сатқин, асий дәп сиясий муамилә қилинип, өлүм җазасиға мәһкум қилинип кәлмәктә. Әмма "дөләт мәхпийәтлики" дегән сөзниң өзи хәлқниң еңида йиллардин буян бир муҗмәл уқум . Хитай даирилири техи йеқиндила "тәбиий апәттә адәм өлүш вәқәлири тоғрисидики санлиқ мәлуматларни дөләт мәхпийәтлики қиливелиш бикар қилинди" дәп җакарлимиған болса, бурун һөкүмәтниң "дөләт мәхпийәтлики" дегининиң мәзмунини, һәтта тәбиий апәтниму дөләт мәхпийәтлики қиливалғанлиқини хәлқ билмәйтти. Әмма хитай һөкүмити бу баянатидин кейинму йәнә, чен шаң исимлик бир мухбирни "дөләт мәхпийәтликини ашкарилаш җинайити садир қилди" дәп қолға алди.

Мақалидә баян қилинишичә, хитайда 1989 - йили 5 - айниң 1 - күнидин башлап иҗра қилинған "җоңхуа хәлқ җумһурийитиниң дөләт мәхпийәтликини сақлаш қануни" )мәхпийәтлик қануни( 1988 - йили 9 - айниң 5 - күни 7 - нөвәтлик хәлқ қурултийиниң 3 – омуми йиғинида мақулланған.

Бу қанунниң 8 - маддисида "дөләт мәхпийәтлики" дегән (1) дөләт ишлири бойичә чиқирилған чоң қарарларға даир мәхпий ишлар; (2) дөләт мудапиә вә қораллиқ күчләр паалийитигә даир мәхпий ишлар; (3) дөләтниң дипломатийә паалийәтлиригә даир мәхпий ишлар вә дөләт үстигә алған мәхпий мәҗбурийәтләр; )(4) хәлқ игилики вә җәмийәт тәрәққиятиға даир мәхпий ишлар; (5) дөләтниң бихәтәрликини қоғдашқа вә җинайи җавапкарлиқларни сүрүштүрүшкә даир мәхпий ишлар; (7) юқарқилардин башқа йәнә дөләтниң мәхпийәтлик органлири бәлгилигән сақлашқа тегишлик мәхпийәтликләрни өз ичигә алиду, дәп бәлгиләнгән.

Һәр дәриҗилик мәхпийәтликләр

Гәрчә бу җүмлиләрдә ейтилған "мәхпийәтликләр" дегән сөзниң тәпсилий мәзмуни болмисиму, "мәхпийәтлик қануни" ниң 9 - маддисида йәнә " дөләт мәхпийәтлики" дегән "қәти мәхпий", "орган мәхпийәтлики", "мәхпий" дәп 3 дәриҗигә айрилған. Буларниң җинайий җавапкарлиқини сүрүштүрүш дәриҗиси охшимайдикән. Бурун хәлқ пәқәт "дөләт мәхпийәтликини ашкарилиди" дәп җазаланғанлиқинила билиду, әмма мушу қанун маддилириниң тәпсилий мәзмунини хәлқ аңлимиған. Бәлки "мәхпийәтлик" дегәнниңму тәбири конкрет әмәс. Һәтта тәбиий апәтни тилға алғанниму дөләт мәхпийәтликини ашкарилиди дәп хәлқни җазалайдиған дөләт , пүтүн дуняда пәқәт хитай билән шималий корийәдинла ибарәт.

Мақалидә баян қилинишичә, хитайда хәлққә очуқ ашкара елан қилинмиған бу "мәхпийәтлик қануни" ниң намәлум маддилири бойичә җазалашқа учрап еғир азап чәккән хәлқ наһайити көп. Мәсилән : 1975 - йили хенән өлкисидә 60 җайда су амбири тешип кетип пәйда болған кәлкүндә өлгән адәм санини түмән ханә билән һесаблашқа тоғра кәлсиму, әмма буни тилға алған яки сүрүштүргән кишиниң һәммиси "дөләт мәхпийәтликини ашкарилашқа урунған" дәп җазалинип кәлди. Хитай коммунист партийисиниң чоң сәкрәп илгириләш, хәлқ коммуниси дегән сиясий һәрикәтлири пәйда қилған ачарчилиқта өлүп кәткән он милйонлиған хәлқни сүрүштүрүшниму "дөләт мәхпийәтликини ашкарилашқа урунған" дәп җазалап кәлди. Җазаланған бигуна хәлқниң һәммиси хитай коммунист партийиси йүргүзгән хата сиясәтләрни йүшүрүшниң қурбани болди. Әмма 1998 - йилидики хитай һөкүмити әйни вақиттики дөләт башлиқини махташ үчүн " 1954 - йили кәлкүндә өлгән адәм сани 33 миң иди, буйил кәлкүндә өлгән адәм сани аран 1320" дәп бундақ санлиқ мәлуматларни өзи елан қилди.

Көзитиш жорнилида елан қилинған " тәбиий апәттә өлгән адәм тоғрисидики санлиқ мәлуматлар вә дөләт мәхпийәтлики" дегән мақалиниң ахирида мундақ дәп тәкитләнгән: һазирқи дуня учурторлири һәммә җайға йейилған дуня. Тәбиий апәт әмәс, һәр қандақ бир вәқәни йошуруш, техника җәһәттин ейтқанда мумкин әмәс. Асманда сүний һәмраһ көз тикип айлинип йүриду, йәр йүзидә учур торлири һәммә булуң - пучқақларғичә йейилип болған. Өз йенида йүз бәргән "мәхпий" вәқәни пүтүн дуняға уқтурушқа батурлуқ қилидиған пуқралар наһайити көп. Хитай һөкүмити 2005 - йилида " сирттин кәлгән гезит, телевизийә, радио мухбирлириниң тәбиий апәт йүз бәргән җайларға бериши чәклиниду, бундақ хәвәрләрниң чәтәл мәтбуатлирида елан қилиниши мәний қилиниду" дәп бәлгилимә чиқарған болсиму, әмма учурлар һаман сиртқа ашкарилинип турмақта. (Вәли)