Xitay hökümiti "milletler ittipaqi" teshwiqatni kücheytmekte

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki programmisi
• Download story audio

Bu resim 2003-yili 17-séntebirde qeshqerde tartilghan bolup, bir xitay ayal maw zédongning heykiling aldida meshq qilmaqta. Xitay, Uyghur élini igiligen 55 yildin buyan, bu yerge her xil yollar bilen xitay kochmenlirini yötkimekte. AFP

Uyghur aptonum rayonluq partkom teshwiqat bölümi yéqinda her qaysi derijilik hökümet orunlirigha chüshürgen uqturushida, "kompartiye yaxshi, sotsiyalizim yaxshi, weten chong a'ilimiz yaxshi dégen témini merkez qilip, partiyining milletler siyasiti we aptonomiye siyasitining Uyghur aptonum rayonida muweppiqiyetlik yolgha qoyulghanliqini zor küch bilen teshwiq qilish kérek" dep körsetken.

Alte terepni ching tutush

Teshwiqat bölimi yene milletler ittipaqliqini teshwiq qilish éyidiki pa'aliyetlerni orunlashturushta, choqum töwendiki alte terepni ching tutush kéreklikini bildürgen. Bu alte terep: "xitay kompartiyisining milliy siyasitining sheksiz toghriliqi" we " zor hayati küchi" ni tonutush, "milletler ittipaqliqi" her millet xelqining hayatliq yoli dégen idiyini ornutush", "xitayche sotsiyalizim yolida ching turush", "idé'ologiye sahesidiki milliy bölgünchilikke qarshi turup, xitayning birliki we muqimliqini qoghdash éngini kücheytish", "xelqqe sotsiyalistik tüzümning ilgharliqini his qildurush qatarliqlar" dep körsitilgen.

Xitay hökümiti yene, doklat bérish yighini, muzakire yighini, zéhin sinash, maqale yézish musabiqisi, medeniyet köriki qatarliq her xil pa'aliyetlerni oyushturup, milliy ittipaqliq terbiyisini idare- organ, mektep, karxana we yéza -kentlergiche élip bérishni tekitligen.

Xitay hökümiti milletler ittipaqidin tehdit hés qilmaqta

Xitay " milletler ittipaqliqi" ni qanche köp tekitlise, bu Uyghur élidiki milletlerning shunche ittipaqsiz ikenlikini körsitip béridu. Uyghurlarning xitay hökümitining yuqiri bésimliq siyasitige texir qilghuchiliqi qalmidi. Ularning bolupmu xitaylar bilen chiqishish imkaniyiti yoq. Chünki, aldi bilen xitaylar Uyghurlarni semimiy dost qatarida körmidi, belki ulargha bulang - talang, ékispilatatsiye qilidighan obyékti qatarida mu'amile qildi.

Xitayning Uyghur élide élip bériwatqan "milliy ittipaqliq" terbiyisi del Uyghur élide kompartiyining ilgharliq terbiyisi pa'aliyiti keng kölemde élip bériliwatqan bir mezgilge toghra kelgen. Merkizi nyo-yorktiki " béyjing bahari" zhornilining bash muherriri shöwiy ependi, xitay kompartiyisining "milletler ittipaqliq terbiyisi" ni tekitlishining emeliyette, milletlerning munasiwitidin tehdid hés qiliwatqanliqidin dérek béridighanliqini bildürüp mundaq dédi:

- Xitay " milletler ittipaqliqi" ni qanche köp tekitlise, bu Uyghur élidiki milletlerning shunche ittipaqsiz ikenlikini körsitip béridu. Uyghurlarning xitay hökümitining yuqiri bésimliq siyasitige texir qilghuchiliqi qalmidi. Ularning bolupmu xitaylar bilen chiqishish imkaniyiti yoq. Chünki, aldi bilen xitaylar Uyghurlarni semimiy dost qatarida körmidi, belki ulargha bulang - talang, ékispilatatsiye qilidighan obéykti qatarida mu'amile qildi. Elwette méning dewatqinim barliq xitaylar emes, belki xitay kompartiyisi we hökümitining xadimliri, shundaqla ularning künliki astida Uyghurlarni bozek qiliwatqan xitaylar. Shonga Uyghur élidiki milliy ziddiyet barghansiri keskinlishiwatidu.

Kompartiyining her millet qelbidiki obrazi nacharlashmaqta

Shöwéyning tekitlishiche, xitay kompartiyisining her millet xelqi könglidiki obrazi barghansiri nacharliship, uninggha qarshi keypiyatlar kücheymekte. Xitay kompartiyisige ishenchisi qalmighan chet'eldiki nechche yüz ming xitay kompartiye ezaliri bu seweptin partiyidin chikinmekte. Bundaq shara'itta, xitay kompartiyisi mana mushuninggha oxshash " milletler ittipaqliqini qoghdash", " partiyining ilgharliqini saqlash" digendek pa'aliyetlerni élip bérip, özining inawitini saqlap qélishqa urunmaqta.

Milletler ittipaqliqi terbiyisi we köchmen qurulushi

Milletler arisidiki dostluq tebi'iy halette bolushi kérek. Siyasiy bésim yaki zorawanliq arqiliq dostluq payda qilishqa urunush, esli dost bolay dégen milletni düshmen'ge aylandurup qoyidu.

Merkizi gérmaniyidiki dunya Uyghur qurultiyining bayanatchisi dilshat rishit, xitayning "milletler ittipaqliqini qoghdash terbiyisi" teshwiqatini kücheytishi emeliyette idé'ologiye sahesidiki siyasiy heriket ikenlikini bildürdi.

Dilshat rishitning bildürishiche, bu heriket, gerche shekil jehette xitay we Uyghurlargha teng élip bériliwatqandek körünsimu, biraq emeliyette Uyghurlargha qaritilghan siyasiy heriket iken. Chünki xitay hökümitining Uyghur élide élip barghan köchmen yötkesh we bashqa siyasetliri yerlik Uyghurlarning naraziliqini qozghighan. Xitay hökümiti bu xil naraziliqlarni basturush, shundaqla yerlik Uyghurlarning xitay köchmenlirige hörmet qilishini qolgha keltürüsh üchün " milletler ittipaqliqi" terbiyisini kücheytmekte iken.

Xitay hökümiti Uyghur aptonum rayonida 1982 - yilidin béri, her yili 5 - ayda milletler ittipaqliqini qoghdash herikitini élip barmaqta. Undaqta bu heriket Uyghur élidiki milletler ittipaqliqini yaxshilashta heqiqeten rol oynidimu?

Dilshat rishit bu heqte öz köz- qarishini bayan qilip, milletler ittipaqliqi teshwiqatining emeliyette milletler arisidiki munasiwetni keskinleshtürüwatqanliqini, millerler arisidiki dostluqning siyasiy heriket arqiliq emes belki emeliyet jeryanida peyda bolidighanliqini, zorawanliq arqiliq dostluq hasil qilishning milletler ittipaqliqini buzidiganliqini bildürdi.

Shöwiy: xitay kompartiyisi mewjutla bolsa, Uyghur mesilisi hel bolmaydu

Béyjing baharining bash muherriri shöwiy ependining bildürüshiche, Uyghur élide milliy ittipaqliqini emelge ashurushning yoli Uyghurlargha aliy aptonomiye bérish iken.

- Xitay kompartiyisi aldi bilen qoshunlirini Uyghur élidin chikindürüp, Uyghurlarning öz- özini idare qilishigha yol qoyush kérek. Uyghurlargha aliy aptonomiye hoquqi bérishi kérek. Xitay kompartiyisi teripidin kontrol qilinmaydighan, xitay rehberlirining bashqurushigha qarimaydighan özining heqiqiy öy makanini qurushigha yol qoyush kérek. Mana mushundaq bolghanda, Uyghurlar xitaylarning özlirige yaxshi niyette bolghanliqini sézip, ular bilen heqiqiy dostluq ornitalaydu.

Uning qarishiche, xitay kompartiyisi mewjutla bolghan shara'itta, Uyghur mesilisining hel bolush imkaniyiti yoq bolup, xitayda peqet démokratik, erkin, qanun boyiche ish bijiridighan hökümet hakimiyet igiligende, andin Uyghurlar öz - özige igidarchiliq qilalaydiken. (Arzu)