Xitay da'irilirining Uyghur we tibetlerge qaratqan medeniyet sahesidiki siyasiti mutexesislerning qattiq tenqidige uchridi


2006.12.19

Xitayda künséri köpiyiwatqan naraziliq heriketliri, milliy toqunush xitay puqraliri otturisida kündin- kün'ge chongiyiwatqan tapawet perqini, xitayning muqimliqi we bixeterliki üchün jiddiy tehdit dep qarawatqan xitay hökümet erbabliri, bu mesililerni qandaq bir terep qilish üchün chare izdeshke bashlighan.

Kanadada chiqidighan Globe and Mail gézitide mezkur gézitning béyjingda turushluq muxbiri jéfri york teripidin élan qélin'ghan maqalide bildürülishiche, xitay hökümiti xitaydiki milliy toqunushlarni bir terep qilish, dawamlishiwatqan naraziliq heriketlirini toxtitish we inaq bir jem'iyet berpa qilish üchün, kanadaning tejirbiliridin paydilinish arzusini ipadilimekte.

Xitay milliy mesililerni hel qilishta kanadadin ögnishke tégishlik nurghun mesililer mewjut

Xitay ijtima'iy penler akadémiyisi mushu meqset bilen yéqinda béyjingda bir ilmiy muhakime yéghini ötküzgen bolup, yéghin'gha kanadaliq mutexessisler alahide teklip bilen qatnashqan. Yighinda xitay ijtima'iy penler akadémiyisining mutexessisliri, kanadaliq mutexesisislerning, kanadadiki ijtima'iy mesililerning qandaq bir terep qilin'ghanliqi toghrsidiki doklatlirining anglap, buningdin xitaydiki mesililerni hel qilishta qandaq paydilinish kérekliki mesilisini munazire qilghan.

Xitaydiki kanada tetqiqat jem'iyitining mu'awin re'isi wang bing yéghinda qilghan sözide, "xitay kanadadin ögnishke tégishlik nurghun mesililer mewjut. Bolupmu xitay bilen kanada otturisida milliy mesililerde nurghun ortaqliqlar bar, étnik milletchilik we milliy toqunush qatarliq mesililerde bizning kanada bilen oxshaydighan nurghun tereplirimiz bar. Ijtima'iy muqimliqni saqlash biz üchün nahayti muhim mesile hésablinidu . Buning üchün azsanliq milletler mesilsige köngül bölüp, ulargha adaletlik bilen mu'amile qilishimiz kérek. Méningche kanada milliy mesilisini nahayiti yaxshi bir terep qiliwatidu. Biz toqunushlarning aldini élish üchün bu tejirbilerdin paydilinshimiz kérek" dégen.

Jéfri yorkning maqaliside bildürülishiche, yéghin'gha qatnashqan xitay mutexessislirining bolupmu Uyghur éli we tibette til we medeniye saheliride élip bériliwatqan siyasetlerni tenqid qilishi kishilerning diqqitini tartmaqta. Mesilen xitay ijtima'iy penler akadémiyisining aliy derijilik ezasi xaw shiyü'en yighinda qilghan sözide, xitay hökümitining xitaydiki étnik we medeniy perqliqlerni özining kélechiki üchün chong bir ghezine dep étirap qilishi kéreklini hemde medeniyettiki oxshimasliqning toqunushqa seweb bolalmaydighanliqini bildürgen.

Uyghur patonum rayoni we tibet heqiqi qosh tilliq bolushi kérek

Xitay ijtima'iy penler akadémiyisi teripidin béyjingda uyushturulghan yighinda söz qilghan xitay merkizi pilan idarisining mutexessisi yan xu'a, kanadaning qosh tilliq siyasitining, Uyghur aptonum rayoni we tibetke yaxshi bir ülge bolalaydighanliqini bildürüp mundaq dégen" qanun boyiche Uyghur aptonom rayoni we tibette qosh til ishlitilishi kérek. Lékin bu rayonlardiki hökümet erbabliri buninggha yéterlik emel qilmaywatidu.

Jéfri yorkning maqaliside bildürüshiche, yan xu'a, yighinda qilghan sözide, Uyghur élige qilghan bir ziyaritide ayropilanda élan qilin'ghan uqturushlarning peqet xitayche we in'glizche élan qilidighanliqini, Uyghur élining heqiqi xelqi bolghan Uyghurlarning tilida élan qilinmighanliqini bildürüp "wehalenki ayropilandiki yolochilarning köp qismi Uyghurlar idi. Ayropilanda héchqandaq chet'ellik bolmighan bolsimu uqturush, Uyghurche emes in'glizche élan qilindi. Eger men bir Uyghur bolghan bolsam, elwette buningdin epsuslinattim. Uyghur élide siyasetni belgileydighanlarning asasliqi xitaylar, ular bu mesililerge yéterlik köngül bölmeydu", dégen.

Maqalide körsitilishiche, yéghin'gha qatnashqan kanadaliq mutexessisler, xitay da'irilirige mesililerni bésim we qattiq qolluq bilen emes, di'alog we sebirchanliq bilen bir terep qilish kéreklikini diplomatik til bilen uqturushni ümit qilighan. Lékin xitay rehberlirining ularning bu tewsiyelirige qulaq sélip -salamaydighanliqi melum emes. (Qanat)

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.