Qudretlik küchler arisidiki mongghuliye

• Muxbirimiz ümidwarning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Düshenbe yeni 22-öktebir küni mongghuliye prézidénti nambarin énkbayar amérika prézidénti jorj bush aq sarayda amérika hökümitining " yéngi esirdiki wezipiler layihisi" namliq tereqqiy qilishqa yardem bérish programmisi ramkisi astida 285 milyon dollar yardemge ige bolushqa munasiwetlik höjjetlerge qol qoyush bilen mongghuliye amérikining mezkur yardimige érishiwatqan 15 döletning birige aylandi. Mezkur 285 milyon dollar besh yilgha bölüp bérilish qarar qilin'ghan bolup, bu pullar asasliqi mongghuliyining tömür yollirini islah qilish we zamaniwilashturush, qurulush we ma'arip ishlirigha serp qilinidiken.

Amérikining yéngi esirdiki wezipiler layihisi

Amérika qoshma shtatliri hökümitining "yéngi esirdiki wezipiler layihisi" 2004-yilidin étibaren yolgha qoyulghan bolup, hazirche mongghuliyini öz ichige alghan 15 dölet bu yardemdin behrimen boluwatqan bolup, yardemge érishiwatqan memliketlerning sani barghanséri köpeymekte, kéler yili tanzaniye qatarliq üch afriqa döliti mezkur layihige qatnishidiken.

Yéngi esirdiki wezipiler layihisi asasida yardem puli alghan döletke bir qatar shertler qoyulidu. Yeni bu döletlerde ashkariliq tüzümi bolushi, pulning kirgüzülushi üchün bank tizimlash sistémisi mewjut we mustehkem parixorluq yoq bolushi kérek. Pulning ishlitilish ehwali tekshürülüp turidu. Egerde qalaymiqan we namuwapiq ishlitilish ehwali körülse, yardem derhal toxtilidu.

Néme üchün mongghuliye bu yardemge érishti?

Mongghuliye rusiye we xitayning arisigha jaylashqan nopusi az, yer meydani chong, yer asti we üsti bayliqliri kemchil hem iqtisadiy arqida qalghan bir dölet bolup, omumiy nopusi ikki yérim milyondin ashidu.

Mongghuliye ötken esirning desliwide menching impériyisining yoqilishi bilen teng musteqilliq élan qilghan hemde 20-yillarda suxbatur, choybalsan qatarliq mongghul kommunistliri mongghuliye xelq jumhuriyitini qurup, sowét ittipaqining étirap qilishi we yardem bérishini qolgha keltürgen idi. 1945-Yili, 2-aydiki yalta yighinida sabiq sowét ittipaqi rehbiri stalin, amérika prézidénti rozwélt, en'giliye bash ministiri chérchil mongghuliye mesiliside pikir birliki hasil qilip, sowét ittipaqining teshebbusigha asasen mongghuliyining mewjut halitini saqlashqa kélishken hemde shu yili yene sowét-xitay dostluq shertnamisining rohigha, moskwaning bésimi astida xitay hökümiti mongghuliyining musteqilliqi mesilisi heqqide omumiy xelq awaz bérish ötküzgende mongghuliyining musteqilliqi qollashqa érishilgen. Biraq, xitay milletchiliri we siyasiyonliri mongghuliyining musteqilliqini izchil türde inkar qilip kelgen bolup, bu ehwal mongghuliye xelqini rusiyige tayinip, xitayning özlirini bésiwélishidin mudapi'e körüsh yolini tutushini tallishigha seweb boldi.

1950-Yili maw zédong rehberlikidiki xitay xelq jumhuriyiti mongghuliyining musteqilliqini étirap qilghan hemde uning bilen diplomatik munasiwet ornatqan. Mongghuliye jaylashqan ornigha asasen 19-esirde char rusiye bilen menching impériyisi talishish nuqtisi bolghan, musteqilliqqa érishkendin kéyin sowét ittipaqining tesiri astida bolup, öz mewjutluqini moskwagha baghlidi. Mongghuliye emeliyette, 60 yilidin artuq waqit sowét ittipaqining 16-ittipaqdash jumhuriyitidek halgha chüshüp qalghan bolup, sowét -xitay munasiwetliri jiddiyleshken 20 yildin artuq waqit jeryanida moskwa özining milyon kishilik zor qoshunini mongghuliye liniyisige orunlashturup, xitayning sherqiy shimal, ottura xitay rayonlirigha tehdit saldi.

Amérikidiki Uyghur kishilik hoquq programmisining mes'uli alim séytofning qarishiche, 1992-yili sowét ittipaqining yimirilishidin kéyin mongghuliyimu erkinlikke érishti hemde oxshashla bu dölette kommunistik tüzüm emeldin qélip, démokratik tereqqiyatqa yol échildi. Erkin saylam, démokratik asasiy qanun hemde köp partiyilik tüzüm yolgha qoyuldi. Biraq, mongghuliye sabiq sowét ittipaqining boyunturiqidin qutulup, démokratiye hörlükige érishkini bilen yette yildin beri özining milliy döletlik mewjutluqini saqlashtiki tayanchisidin we yaki himayichisidin ayrilip qaldi. Chünki, uning köz aldida xitay xiris qilip turatti, netijide, mongghuliyining musteqilliqi, zémin pütünlikini we iqtisadiy tereqqiyatini kapaletke ige qilish mesiliside yéngi oylinish we tallash weziyiti shekillinip, xitay we rusiye arisida tengpungluqni saqlashtek tashqi siyaset békitildi. Elwette, mongghuliye rusiye bilen bolghan en'eniwi munasiwetke alahide ehmiyet bérish bilen birge xitay bilenmu dostane ötüsh hem uning iqtisadiy yardimige tayinishqimu ehmiyet berdi. Biraq, bu yerde xitay köchmenlirining köpiyishi, xitayning téz qudret tépishi bilen uning iqtisadiy tesiri astigha chüshüp qélishtek türlük ehwallar mongghuliyiliklerni xewpsizlendürüp, bir tereptin shangxey hemkarliq teshkilati bilen hemkarlashsa, yene bir tereptin amérika bashliq gherb démokratik döletliri bilen bolghan munasiwetni kücheytishni ilgiri sürdi.

Alim séytofning éytishiche, amérikining iraqtiki herbiy herikiti bashlan'ghanda, mongghuliye amérikini qollap, 100 kishilik qoshunini iraqqa ewetti. Ulanbator istratégiyichiliri rusiye bilen xitay arisidiki tengpungluq da'irisini kéngeytip, buninggha amérikining élip kirish arqiliq, öz tesirini ashurush, jümlidin amérikining küchi arqiliq özlirining bixeterlikini kapaletke ige qilish siyasitini belgilep, amérika bilen bolghan her tereplime munasiwetlerge bekrek ehmiyet berdi.

Amérika mongghuliyining démokratik tereqqiyatigha ehmiyet bermekte

2005-Yili prézidént bush tarixtiki tunji amérika prézidénti süpiti mongghuliyini qisqa we simwol xaraktérliq ziyaret qildi shuningdek mongghuliyining amérikini qollishigha rehmet étish bilen birge uning démokratik tereqqiyatigha yuqiri baha bérip, mongghuliyining kündin-kün'ge piship yétiliwatqan hem muqim démokratik dölet tereqqiyatini qolgha keltürüshte algha bésiwatqanliqini medhiyiligen idi.

Alim séytofning qarishiche, mongghuliye sabiq sowét ittipaqining tesiri astidiki döletler ichide bügünki künde démokratik tereqqiyat ehwali bir qeder yaxshi bolghanliqi üchün, amérika uni bashqa ottura asiya memliketliri we etraptiki döletlerge ülge qilishni oylashqan bolushi mumkin.

22-Öktebir küni mongghuliye prézidénti nambir énkbayar washin'gtonda amérikining 285 milyonluq iqtisadiy yardimining mongghuliyidiki iqtisadiy qiyinchiliqlarni azlitish rolini oynaydighanliqini ilgiri sürüp," men bügün washin'gtonda bu murasimgha qatniship, özümni heqiqeten nahayiti shereplik hés qildim, bügünki bu murasim mongghuliye we amérikining yéngi muhim hemkarliq munasiwetlirining bashlinishidur" dégen.

Prézidént bush mezkur yardem sommisining dölet mejlisi teripidin testiqlinishini ilgirilitishi mumkinlikini eskertish bilen birge dölet mejlisining mezkur layihini amérikining tashqi siyasitidiki muhimliqini chüshinishi lazimliqi, uning hazir dunyaning her qaysi jaylirida ünümge érishiwatqanliqi, uning kelgüside mongghuliyidimu ünümge érishidighanliqini tekitligen. (Ümidwar)