Хитайдики чәтәллик мухбирлар кулуби: чәтәллик мухбирлар давамлиқ аваригәрчиликкә учримақта

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Хитай хәлқара тәшкилатларниң бейҗиң олимпик мусабиқиси җәрянида ахбарат әркинликигә һөрмәт қилиш тоғрисидики күнсери еғирлишиватқан бесимиға дуч кәлмәктә. Мәркизи бейҗиңдики чәтәллик мухбирлар кулуби дүшәнбә күни елан қилған бир доклатида , гәрчә хитай бу йилниң башлири йолға қойған йеңи ахбарат бәлгилимисидә чәтәллик мухбирларниң хитайдики ахбарат паалийитини әркин қоюветилидиғанлиқини вәдә қилған болсиму, лекин хитайда хизмәт қилидиған чәтәллик мухбирларниң давамлиқ аваригәрчиликкә учраватқанлиқини илгири сүрди.

Чәтәллик мухбирларға аваригәрчилик туғдуридиған вәқәләр 180 қетим йүз бәргән

Хитай дөләт кабинтиниң ахбарат ишханиси бу йилниң башлири йолға қойған йеңи ахбарат бәлгилимисидә хитайдики чәтәллик мухбирларниң ахбарат топлаш паалийитигә қаритилған чәклимә бошаштурулуп, чәтәллик мухбирлар хитайдики халиған җайни зиярәт қилса вә халиған кишиләр билән сөһбәт өткүзсә рухсәт алмисиму болидиғанлиқини бәлгилигән шундақла бу өзгириш хитайниң 2008 - йили олимпик йиғини өткүзүш һоқуқи берилсә ахбарат әркинликини қоюветимиз, дегән вәдисиниң бир қисими , дәп қаралмақта иди.

Лекин хитайдики чәтәллик мухбирлар кулуби елан қилған доклатта, хитай даирилирини чәтәллик мухбирларниң ахбарат топлаш паалийитигә арилишиш, мухбирларға аваригәрчилик туғдуруш, тибәт вә уйғур елидә мухбирларға тосалғу пәйда қилиш билән әйиблиди. Доклатта әскәртишичә, 2007 - йили даириләр чәтәллик мухбирларниң хизмитигә аваригәрчилик туғдуридиған вәқәләр 180 қетим йүз бәргән болуп, бейҗиң вә хубейға охшаш бәзи җайларда лүкчәкләр мухбирларни уридиған, тәһдит салидиған вәқәләр садир болған.

" Тибәт билән шинҗаң һазирға қәдәр чәтәллик мухбирларға ечиветилмиди"

Доклатта, уйғур или вә тибәткә охшаш сәзгүр җайлар мухбирлар үчүн хизмәт қилиш тәс районлар болуп қеливатқанлиқини, чүнки бу җайларда йәрлик даириләр чәтәллик мухбирларға тосалғу вә аваригәрчилик туғдуруватқанлиқини әскәртип, мухбирларниң " тибәт билән шинҗаң һазирға қәдәр чәтәллик мухбирларға ечиветилмиди шундақла бу җайларда зиярәт қилинғучиларниң бихәтәрлик мәсилиси мәвҗүт. Бу әһвалда ваң вей әпәнди өз вәдисини биҗа кәлтүрдүм, дийәләмду ? " дегән пикирини алаһидә тәкитлигән. Ваң вей бейҗиң олимпик комитетиниң муавин рәиси болуп, хитай 2001- йили олимпик мусабиқисини талашқанда у, олимпик өткүзүш һоқуқи берилсә, олимпик җәрянида "ахбарат әркинлики пүтүнләй қоюветилидиғанлиқини" билдүргән иди.

Доклатта әскәртишичә, мәзкур кулубниң рай синаш паалийитигә қатнашқан чәтәллик мухбирларниң %68 и хитай һөкүмити ваң вейниң 2001 - йили бәргән вәдисигә вапа қилмиди, дәп қариған. Мухбирларниң %24 и болса бу мәсилидики көз қаришини ениқсиз, дәп җаваб бәргән болуп, хитай даирилирини өз вәдисидә турди, дегүчиләр рай синаш паалийитигә қатнашқучиларниң аран 6.8 Пирсәнтни игилигән. Хитайдики чәтәллик мухбирлар кулубиниң рәиси малинда лю, "мушу бир йил мабәйнидә йолға қоюлуватқан йеңи бәлгилимә чәтәллик мухбирларниң хәвәр топлаш шараитини яхшилиған болсиму, лекин биз бәзи җәһәтләрдә йәнила бу бәлгилимигә хилап һәрикәтләргә дучар болуватимиз " дәйду.

Доклатта, уйғур или билән тибәткә зиярәткә барған чәтәллик мухбирларниң кәйнигә адәм қоюлғанлиқини, тутқун қилинғанлиқини яки зиярәт қилинғучиларниң тәһдиткә учриғанлиқини әскәртип,хитай даирилириниң сәзгүр мәсилиләрдә хәвәр язған чәтәллик мухбирларға тәһдит салғанлиқини яки агаһландурғанлиқини әйиблигән.

Доклатта әскәртишичә, хитай ташқий ишлар министирлиқи 2007 - йили 30 - априлда канада Globe and Mail гезити мухбири җефрий йоркни ташқий ишлар министирлиқиға чақиртип, униң уйғур канада пуқраси һүсәйин җелил тоғрисидики хәвиридә һүсәйин җелилниң делосиға гумани қарашларда болғанлиқини вә хитай әдлийә сестимисиниң адалитигә гуман билән қариғанлиқидин мәмнун болмиғанлиқини уқтурған. Хитай даирилириниң әскәртишичә, йеңи бәлгилимә олимпик йиғини келәр йили авғуст ейида ахирлашқандин кейин, әгәр бу бәлгилиминиң хитайға зийини тәгмәйдиғанлиқи көрүлсә йәнә үзлүксиз йолға қоюлуши мумкин.

" Биз йәнила хитай даирилириниң чәтәллик мухбирларға берилгән ахбарат әркинликигә һөрмәт қилишини сақлаватимиз "

Йеқинда хитай дөләт кабинти учур ишханисиниң сәй пәмилилик мәсули " йеңи бәлгилимә 2008 - йили 18 ‏- өктәбиргә қәдәр йолға қоюлиду, дәйдиған бир бәлгилимә йоқ " дегән иди. Мәркизи париждики чегрисиз мухбирлар тәшкилати ахбарат әркинлики вә мухбирлар һоқуқини қоғдиғучи тәшкилатларниң бири болуп, сәйниң сөзигә гуман билән қарайдиғанлиқини билдүргән мәзкур орган , бу хитай һөкүмити "һазирға қәдәр бәргән нурғун вәдиләрниң ичидики бирила халас " дәп инкас билдүргән һәмдә "даириләр ишни алди билән йеңи бәлгилимигә һөрмәт қилиш билән башлаш керәк " дәп тәкитлигән.

Хитайдики чәтәллик мухбирлар кулуби ахбарат әркинлики комитетиниң мәсули җосейлин форд, хитай йеңи ахбарат бәлгилимисиниң даимийлаштурулушини тәләп қилди. У, чегрисиз мухбирлар тәшкилатиға бәргән баянатида "сәйниң баянати тәқдирләшкә әрзийду. Әгәр хитай йеңи бәлгилимини пәқәт мәлум мәзгиллик үчүн иҗра қилса, бу мени һәйран қалдуруши мумкин. Лекин биз йәнила хитай даирилириниң йеңи бәлгилимидики чәтәллик мухбирларға берилгән ахбарат әркинликигә һөрмәт қилишини сақлаватимиз " дәйду. (Әркин)