Америка тәтқиқат орни шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақиға алақидар мәсилиләрни музакирә қилди
2005.11.07
Шәрқий җәнубий асия дөләтлири бирләшмиси 1967 - йили шәрқий җәнубий асияда иқтисадий һәмкарлиқни асас қилип, сиясий, иқтисадий вә бихәтәрлик һәмкарлиқни бир гәвдә қилип қурулған раюнлуқ тәшкилат. Униңға тайланд, вейтнам, малайсийә қатарлиқ 10 дөләт әза.
Вашингтонда җүмә күни өткүзүлгән муһакимә йиғинида, америкиниң аризона штатлиқ университетиниң шәрқий җәнубий асия тәтқиқат мәркизидики доктор шәлдон симон өзиниң шәрқий җәнубий асия дөләтлири бирләшмисигә қарита "достанә гуман позитсийә" сидә икәнликини билдүрди. Бу дегәнлик, у шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақиниң мувәппәқийәт қазинишини халисиму, әмма, мәзкур иттипақниң өзлири көзлигән нишанға йитәлишидин гуман қилидикән.
Тәшкилатниң әмәлий ролиға болған гуманий қараш
Шәлдон симон әпәндиниң тонуштурушичә, 1997 - йили асия иқтисадий кризиси йүз бериштин бурун, шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақи, тәрәққи қиливатқан дөләтләрниң әң мувәппәқийәт қазанған сиясий, иқтисадий һәмкарлиқ тәшкилати дәп қаралған. Әмма 90 - йиллардин башлап, асия дөләтлириниң вәзийитидә өзгириш болуп, шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақи, бир йүрүш риқабәтләргә үнүмлүк инкас қайтуралмиған.
Асияда йүз бәргән иқтисадий кризиста, һиндонезийидә йүз бәргән орман от апитиниң сингапор қатарлиқ дөләтләргә елип кәлгән муһит булғиниши вә шәрқий теморниң мустәқил болуши қатарлиқ мәсилиләрдә, шәрқий җәнубий асия дөләтлири яхши һәмкарлишалмиған.
Хитай мәқситини айдиңлаштуруш керәк
Шәлдон симон әпәнди йәнә шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақи билән хитайниң мунасивити һәққидә тохтилип, мундақ деди:
"Шәрқий җәнубий асия дөләтлири әң дәсләп иттипақ қурғанда вә 90 - йилларда кеңәйгәндә, хитайниң асияда күнсери күчийиватқан тәсир күчигә тақабил турушни мәқсәт қилған. Әмма кейин, мәзкур иттипақ хитай билән тиркишиш йолини таллимиди. Бәлки хитайни өзиниң сөһбәт шерикигә айландурди. Зади шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақи хитай билән узун мәзгиллик һәмкарлиқ орнитишни истәватамду вә яки хитай шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақидин пайдилинип, өзиниң асиядики мәнпәәтини кеңәйтишкә уруниватамду? буни йәнә көзитиш керәк".
Әза дөләтләрниң хитайға тутқан позитсийисидики охшашмаслиқлар
Йиғинда сөз қилған сингапор нәняң техника университети хәлқара истратегийә тәтқиқат орниниң тәтқиқатчиси әвилин гоһ шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақиға әза дөләтләрниң хитай вә америка билән болған мунасивити һәққидә тохталди. Униң билдүрүшичә, шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақиға әза 10 дөләтниң хитайға тутқан позитсийисидә нурғун ортақлиқлар вә пәрқләр бар. Уларниң ортақлиқи, шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақидики һечқайси дөләт хитайни тәһдит дәп қаримай, бәлки хитайни бир риқабәтчи дәп қарайдикән һәмдә хитай билән актип бериш - келиш сиясәтлирини қолланмақта икән.
У шәрқий җәнубий асия дөләтлириниң көп қисминиң хитайни өз дөлитидики иқтисадий тәрәққиятта һәркәтләндүргүч күч болиду дәп қарайдиғанлиқини, әмма дөләтләрму хитайдин тегидиған нәпниң охшаш болмайдиғанлиқини тонуп йәткәнликини көрсәтти:
" Шәрқий җәнубий асия дөләтлиридики қарар чиқарғучилар һәммиси хитай билән һәмкарлишиштин башқа чарә йоқлиқини тәкитләватиду. Хитайни асиядики күчлүк дөләт дәп һисаблаватиду. Иқтисадий җәһәттин сирт, шәрқий җәнубий асия дөләтлири йәнә, хитайниң районниң сиясий түзүлмисигә болған тәсирини күчийиватиду дәп қараватиду".
Әвилин гоһниң билдүрүшичә, шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақидики дөләтләрниң хитайға тутқан позитисйидә пәрқләрму бар болуп, гәрчә улар хитай билән актип барди- кәлди қилишни халисиму, әмма қисмән дөләтләр амирика билән болған мунасивитигә техиму әһмийәт беридикән. Йәнә бәзи дөләтләр хитайниң тәсир күчини чәкләшни халайдикән.
Хитай 1996 - йили шәрқий җәнубий асия дөләтлири иттипақи билән рәсмий һәмкарлиқ мунасивити орнатқан болуп, у һазир мәзкур иттипақниң 6 - чоң сода шерики болуп һесаблиниду.
Мунасивәтлик мақалилар
- Рамисфелд хитайдики ниқапларни ечивәтмәкчи
- Роберт зойлик хитайни демократийилишишкә үндиди
- Хитайниң шәрқий җәнубий асиядики тәсири вә америка билән мәнпәәт тоқунуши
- Вашингтондики тәтқиқатчилар хитайниң көтүрүлүши темисида муһакимә йиғини өткүзди
- Хитайниң һәрбий ақ ташлиқ китаби тоғрисида мулаһизиләр
- явропа мәтбуатлирида хитай апәтлири һәққидики мулаһизиләр көпәймәктә