Jenubiy déngizdiki spratli arallirining igilik hoquqini talishidighan yene bir dewager chiqti

• Muxbirimiz welining bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Uzundin buyan wyétnam, xitay, filippin, malayshiya, brunéy, hindonéziye qatarliq döletler hemmisi jenubiy déngizdiki spratli arallirigha bolghan igilik hoquqini jakarlap kéliwatqan idi. Teywen tashqi ishlar ministirliqi1 ‏- ayning 29 ‏- küni bayan élan qilip özining bu taqim arallirigha bolghan igilik hoquqini jakarlidi. Buning bilen jenubiy déngizdiki taqim arallirini talishidighan kona dewager döletler qatarigha yene bir dewager qétildi. Shuning bilen bu talash-tartish xelq'arada qaytidin meydan'gha chiqti.

Jenubiy taqim arallirida teywen herbiy ayrodrom yasap boldi

'Xitay xewer tori'ning 1 ‏- ayning 30 ‏- künidiki xewiride bayan qilinishiche, teywen tashqi ishlar ministirliqi 29 ‏- yanwar küni bayan élan qilip, teywen uzun yillardin buyan jenubiy déngizdiki taqim arallirida herbiy xadim turghuzuwatqanliqini, yéqinda bu taqim arallirida bir ayrodrom yasap püttürgenlikini, bu ayrodromni xelq turmushi üchün, déngiz bayliqlirini qoghdash üchün we jiddiy qutquzush éhtiyaji üchün qollunidighanliqini, teywenning bu taqim arallirigha bolghan igilik hoquqidin gumanlinishqa bolmaydighanliqini jakarlighan.

Merkizi agéntliqning bayan qilishiche, teywen herbiy qisimliri jenubiy taqim arallirida yasap bolghan bu ayrodromni tebriklesh murasimigha, eger teywen prézidénti chén shuybyen bérip qatnashsa, bu aral toghrisidiki talash-tartish jiddiylishishi mumkin. Emma teywen bu taqim aralliridiki déngiz bayliqlirini qoshna döletler bilen birlikte échish arzusini ipadilep kelmekte.

Filippin bu mesilide teywen'ge emes, biwaste xitaygha naraziliq bildürdi

Teywen jenubiy taqim arallirigha bolghan igilik hoquqini jakarlighandin kéyin, xitayning s s t w xewiride bayan qilinishiche, filippin prézidént mehkimisi tashqi ishlar ministirliqigha, teywenning jenubiy taqim arallirida herbiy ayrodrom qurghanliqi, teywenning C-130 belgilik transport ayrupilanliri qatnap turuwatqanliqi mesiliside 'bir junggo prinsipi' buyiche, biwaste xitay hökümitige naraziliq bildürüshni we bu heqte sözlishishni tapshurghan. Buninggha asasen filippin tashqi ishlar ministirliqi filippinning igilik hoquqigha teywenning tajawuz qilghanliqidin ibaret bu mesilide, biwaste xitay hökümitini eyiblep qattiq naraziliq bildürgen.

Wéytnamda xitaygha qarshi keypiyat örlimekte

B b s ning bayan qilishiche, xitay -wyétnam otturisida yéqinqi on nechche yildin buyan quruqluqtimu, déngizdimu oxshimighan derijide chégra toqunushi yüz bérip kéliwatidu.Xitay bilen wéytnamdin ibaret bu aka-uka kommunistlar otturisidiki munasiwetlerde, burun yüz bergen jiddiy urushlardin qalghan adawetla emes, belki jenubiy déngizdiki taqim arallirigha bolghan igilik hoquq mesilisimu tosalghu bolup turmaqta.

Xewerde bayan qilinishiche, xitay hökümiti yéqinda bu taqim arallirini idare qilidighan bir sheher tesis qilghandin kéyin, wéytnamda xelq ichide xitaygha qarshi keypiyat qaytidin kötürüldi. Wyétnam xelqi xet yézish, telepname yollash, namayish qilish qatarliq shekiller arqiliq özlirining xitaygha qarshi keypiyatini ipadileshke bashlidi. Xelqning bundaq keypiyatini hazir wyétnam hökümiti tosalmaydighan derijige yétip qaldi.

Jenubiy déngiz taqim aralliri heqqidiki xewer arxipliri

Xewer arxiplirigha qarighanda, gherb elliri 'spiratli aralliri' dep ataydighan jenubiy déngizdiki 230 nechche araldin terkip tapqan 4 chong taqim aralni wyétnam öz tilida 'ku'endaw trongsa' dep ataydu we uni özining térritoriyisidiki arallar dep hésablaydu. Fransiye 1933 ‏- yili bu arallarning wéytnamning aralliri ikenlikini étirap qilghan. Shimali wyétnam bu arallarni 1975 ‏- yili 4 ‏- ayda jenubiy wéytnamdin ötküziwalghan. 1982 ‏- Yili bu arallarni idare qilidighan bir nahiye qurghan we bu heqte dunyagha aq tashliq kitab élan qilghan.

Malayshiya 1978 ‏- yili jenubiy taqim arallirigha bir herbiy paraxot ewetip, uningda 'igilik hoquq abidisi' tiklep, bu etraptiki 270 ming kwadrat kilométirliq da'irini özining térritoriyisi dep jakarlighan.

Filippin bolsa 1946 ‏- yili bu arallardiki 410 ming kwadrat kilométirliq da'iride özining igilik hoquqi barliqini jakarlashqa bashlighan. 1956 ‏- Yili bir tekshürüsh etriti ewetken we 1978 ‏- yili 1596 ‏- nomurluq qanun maqullighan.

Gerche brunéy bu taqim arallirida herbiy qisim turghuzup baqmighan bolsimu, emma u 'xelq'ara déngiz qanuni' buyiche, jenubiy taqim aralliridiki 3000 kwadrat kilométirliq da'iride igilik hoquqi barliqini jakarlap kelmekte. Héndonéziyimu 1966 ‏- yili bu taqim aralliridiki 50 ming kwadrat kilométir da'irini ortaq tereqqi qildurush heqqide malayshiya bilen kélishim tüzgen.

'Teywenmu, jenubiy taqim arallirimu hemmisi junggoning bir ayrilmas qismi'

Yuqirida bayan qilin'ghandek, uzundin buyan jenubiy déngizdiki taqim arallirining igilik hoquqi mesilisi sherqiy jenubi asiyadiki 6 dölet otturisida talash -tartishta turuwatqan ehwal astida, teywen 1 ‏- ayning 29 ‏- küni bayanat élan qilip bu arallargha bolghan igilik hoquqini jakarlidi. Bu mesilige alaqidar döletler 'bir junggo' prinsipi buyiche biwaste xitay hökümitige naraziliqi ipadilidi.

Shinxu'a torining xewer qilishiche, kommunist xitayning tashqi ishlar ministirliqi 1 ‏- ayning 31 ‏- küni bu heqte bayanat élan qilip 'teywenmu, jenubiy déngizdiki taqim arallirimu junggoning ayrilmas bir qismi, junggoning öz zéminini qoghdash iqtidari bar' dep jakarlighan. (Weli)