Xitayning gherbiy shimalidiki nopus we tereqqiyat mesilisi

• Muxbirimiz méhribanning bu heqtiki melumati
• Download story audio

Xitayning gensu, xunen we xénen qatarliq jayliridin kelgen aqqunlar ürumchidiki bir kochida ish izdesh taxtilirini ésishi turmaqta. 1998-Yil tartilghan. AFP

6-Awghust küni xitayning chingxey ölkiside, gherbiy shimal rayonlarning nopus we tereqqiyat mesilisi heqqide mexsus muhakime yighini échilghan bolup, bu yighinni Uyghur aptonom rayonini öz ichige alghan shenshi, gensu, ningshya we chingxey qatarliq jaylarning hökümet orunliri teshkilligen.

Gherbiy shimalda nopus tiz köpeygen

Mezkur yighinda, xitay dölet pilanliq tughut komitétining mudiri jang wéychin mexsus nutuq sözligen. Jang wéychin sözide " hazir gherbiy shimal rayonining nopus köpiyish sür'iti memliket boyiche birinchi orunda turidu. Mezkur rayondiki nopusning bundaq téz sür'ette köpiyishi, bu jayning ékologiyilik tengpungluq, bayliq we muhitigha zor bésim élip kelmekte" dégen.

Pilanliq tughut komitétining mudiri jang wéychin sözide yene : " gherbiy shimal rayonliridiki nopusning ösüsh sür'iti memliket boyiche ezeldin aldinqi orunda bolup, bu rayonlardiki iqtisadiy küch nopusqa nisbeten ajiz bolghan. Nopusning téz sür'ette köpiyishi bilen iqtisadiy jem'iyettiki bayliq menbeliri otturisidiki ziddiyet barghanséri küchiyishke bashlighan" dep bildürdi.

Gherbiy shimal rayonlarning nopus we tereqqiyati heqqide échilghan bu yighinda, yuqirida dep ötülgen mesilidin bashqa yene, gherbiy shimal rayonidiki az sanliq milletlerning nopusi we sapasi, az sanliq milletler arisidiki namratliq we qalaqliq mesilisi shundaqla az sanliq milletler rayonidiki su menb'esining éghir derijide kem boluwatqanliqi, yaylaqning éghir derijide chékiniwatqanliqi, medeniyet - ma'aripining arqida qéliwatqanliqi qatarliq mesililermu bir - birlep otturigha qoyulghan.

Xitay köchemenliri nopusning köpiyishidiki asasliq amil

Gherbiy shimal rayonining bayliq menbesi cheklik. Xitay hökümitining ékologiyilik tengpungluq we iqtisadiy bayliq mesilisini közde tutmay, adem yötkesh siyasitini dawamlashturishi kelgüside téximu éghir aqiwetlerni keltürüp chiqiridu.

Washin'gtondiki "xitay uchur merkizi" ning mes'uli chin küydé ependi chingxeyde échilghan bu yighin heqqide toxtilip, "bu qétimqi yighinda, xitay hökümitining gherbiy shimal rayonida mewjut bolup turuwatqan mesililerni otturigha qoyghanliqining özi, mezkur mesililerning neqeder éghir derijide ikenlikini körsitip béridu" dep tekitlep, mundaq dédi:

"Xitay hökümitining hazirqi siyasiti asasen gherbiy shimal rayonlargha qaritilghan. Kommunist xitayda, tarixtin buyan chégra rayonlarni öz térritoriyisige qoshuwalidighan we shu yerdiki xelqning medeniyitini yoqitip, ularni pütünley xitaylashturidighan mijez bar. Démekchi bolghinim shuki, ular az - sanliq milletlerge ezeldin ishenmeydu, ularda az sanliq milletlerdin éhtiyat qilidighan psixika nahayiti küchlük, shunga ular her zaman nurghunlighan xitay millitini shinjangni öz ichige alghan az sanliq milletler rayonlirigha türkümlep ewetip, shu jaylarda hökümranliq qilishni yolgha qoyup kelgen. Xitay hökümiti az sanliq milletler rayoni heqqide köpligen étibar bérish siyasitini belgiligen, bu xil étibar bérish, ichkiri ölkilerdiki xitay millitini jelp qilip kelmekte. Uning üstige xitay hökümiti gherbiy shimalgha baridighanlar üchün téximu kengri siyasetlerni otturigha qoyup kelgen. Mana bularning özi, yéqinqi yillardin buyan gherbiy shimal nopusining bu derijide ösüp kétishining tüp sewebi".

"Gherbni échish" ékologiyini buzmaqta

Ziyaritimizni qobul qilghan "xitay uchur merkizi" ning mes'uli chin küydé ependi, xitay hökümitining yéqinqi yillardin buyan, Uyghur élide élip bériwatqan "gherbni échish" herikiti heqqide toxtilip " kommunist xitayning "gherbni échish " siyasiti tebi'etke boysunmighan, ékologiye we tengpungluq qatarliq mesililerni bir chetke qayrip qoyup, öz shexsi menpe'eti üchün élip barghan heriket. Ular tebi'etning qanunigha boysunmay, öz aldigha bir yürüsh siyasetlerni békitip, mejburi halda nurghunlighan ademlerni bashqa yerlerdin " gherbni échish" shu'ari astida, bu jaylargha yötkep ekelgen adem nopusi barghanséri köpiyip, bayliq menbesi bilen toqunushidighan ehwal barghanséri éghirlashqan. Shuning bilen bu yerlerning ékélogiyilik tengpungliqi pütünley buzulup, nurghun jehetlerde tereqqiy qilish emes, belki bügünkidek chékinish ehwali yüz bérishke bashlighan" dep körsetti.

"Xitay uchur merkizi" ning mes'uli chin küydé ependi sözining axirida "eger xitay hökümiti gherbiy shimalda mewjut bolghan mesililerni hel qilimiz deydiken, aldi bilen, bu jaylargha mejburi adem yötkesh siyasitini toxtitishi kérek. Chünki gherbiy shimal rayonining bayliq menbesi cheklik, xitay hökümitining bu xil ékologiyilik tengpungluq we iqtisadiy bayliq mesilisini közde tutmay, adem yötkesh siyasitini toxtatmaywatqanliqi kelgüside téximu éghir aqiwetlerni keltürüp chiqiridu" dep körsetti. (Méhriban)