Норвигийә кишилик һоқуқ тәкшүрүш өмики үрүмчини зиярәт қилди
2006.08.24
Йеқинда норвегийә ташқи ишлар министирлиқи, норвегийә әдлийә министирлиқи вә норвегийә хелсинки комитетидин тәшкилләнгән бир кишлик һоқуқ тәкшүрүш өмики үрүмчини зиярәт қилған. Булар үрүмчидики төт күнлүк зиярити давамида уйғур аптонум раюниниң әмәлдарлири билән учрашқандин сирт йәнә, үрүмчидики бир әрләр түрмиси вә бир аяллар түрмисини, бир әмгәк билән өзгәртиш мәйданини, сақчи идарисини, ислам институтини вә йитим-йесирларни беқивелиш орнини зиярәт қилған.
Көзлигән нишандин көп узақ
Биз бу тәкшүрүш өмикиниң зиярәт әһвали һәққидә техиму тәпсили мәлумат игиләш үчүн, бу қетим тәкшүрүш өмики билән биргә үрүмчигә барған, кишлик һоқуқ ишлири бойичә хәлқара хелсинки комитети норвегийә шөбисиниң башлиқи Bjørn Engsland әпәндини зиярәт қилдуқ.
Bjørn Engsland Әпәндиниң ейтишичә, у бу хил тәкшүрүш өмәклири билән хитайға илгириму бирқанчә қетим барған болуп, уйғур дияриға болса тунҗи қетим бериши икән. Униң бүдүрүшичә, илгирки зиярәтләр бейҗиңдила елип берилип тәкшүрүш өмики йиғин вә сөһбәтләргә қатнашқандин башқа һечқандақ әмили тәкшүрүш елип бериш имканийитигә еришәлмигән икән. Bjørn Engsland Әпәнди мушу җәһәттин ейтқанда бу қетимқи зиярәтни илгирикигә селиштурғанда мәлум илгириләшкә еришти, дәп қарисиму, әмма әслидики көзлигән нишандин көп узақлиқини, барлиқ тәкшүрүш вә зиярәтләрниң түрлүк шәртләр вә бекитилгән чәк-чегралар ичидә, толиму йүзә вә тар даиридә елип берилғанлиқини баян қилди:
Сириттин қаримаққа иқтисат тәз йүксиливатқан, тинч бир җәмийәттәк көрүниду, әмма бу тиничлиқниң кәйнидә мустәбит реҗим тәрипидин җәмийәтниң әң инчкә һалқилириғичә орнитилған ғайәт күчлүк контроллуқни селивелиш қийин әмәс. Улар бизни зиярәт қилдурған орунлар, бизни көрүштүргән адәмләрниң һәммиси алдин тәйярланған вә өгитилгән болуп, биз яхши чүшинидиған вә көрүшни истигән әмили реаллиқниң өзи әмәс.
Хитай даирлири бизгә көрситишни халиған, ясалған реаллиқ иди
"Хитай һөкүмити билән кишлик һоқуқ мәсилиси үстидә сөзлишиш бәк қийин, немини сөзләш, қайси чәк – чегра ичидә сөзләш бекитип берилгән болиду, униңдин һалқип кәтәлмәймиз, бу қетим мәлум дәриҗидә чәк чеграларни бузуп түрмиләрни зиярәт қилиш имканийитигә ериштуқ, әмма биз билимиз, бу әсли реаллиқ әмәс, бәлки хитай даирлири бизгә көрситишни халиған, ясалған реаллиқ иди. "
Bjørn Engsland Әпәнди үрүмчидики бир түрмидә елип барған зиярити һәққидә мунуларни сөзләп бәрди:
"Бу түрмидә бир қанчә миң мәһбус бар икән, улар бизгә мәһбуслар туридиған камерни көрсәтти, кичиккинә бир камерда 8 – 12 ғичә мәһбус туридикән, әмма биз бу камерниң вә камердики мәһбусларниң адәм ишәнгүсиз дәриҗидә пакиз вә рәтлик турғинидин қаттиқ һәйранлиқ һис қилдуқ вә башқа камерларни көрүшни вә мәһбуслар билән айрим параңлишишни тәләп қилдуқ, әмма хитай даирлири буниңға унимиди. "
Хитай даирилири тәлипимизни рәт қилди
Bjørn Engsland Әпәндиниң билдүрүшичә, тәкшүрүш өмики норвегийидин йолға чиқиштин бурун, рабийә қадир ханимниң үрүмчидики пәрзәнтлириниң қолға елинғанлиқи вә сақчилар тәрипидин зораван муамилигә учриғанлиғидин хәвәрдар болған болуп, улар бу мәсилини уйғур районинң һөкүмәт даирлири билән елип берилидиған сөһбәттә оттуриға қоюшни һәмдә улардин рабийә қадир ханимниң қолға елинған пәрзәнтлири билән көрүштүрүшни тәләп қилишни пилан қилған, әмма үрүмчидә һөкүмәт даирлири бу мәсилидин қәстән өзини қачурған, көрүшүш тәлипини болса кәскин рәт қилған:
"Тәкшүрүш өмикимиз рабийә қадирниң пәрзәнтлириниң мәсилиси һәққидә хитай даирлири билән айрим сөһбәтләрни елип барди, бу бизниң хелсинки комитети вә хәлқара кәчүрүм тәшкилати үчүнму бәк муһим иди. Биз даирләргә өзимиз игилигән әһвалларға асаслинип туруп, рабийә қадир пәрзәнтлириниң әһвалидин әндишә қиливатқанлиғимизни, улар билән бивастә көрүшүш арзуйимизни билдүрдуқ, әпсуски улар бизниң бу әндишимизни задила чүшәнмиди вә биз билән бу һәқтә ичкирләп сөһбәтлишни рәт қилди. "
Тәсират
Уйғур районидики әмәлдарлар тәкшүрүш өмикидикиләргә нөвәттә уйғур аптонум раюнида иқтисадниң учқандәк тәз тәрәққи қиливатқанлиқини, җәмийәтниң муқимлиқини вә һәр милләт хәлқиниң инақ, иҗил вә параван турмуш кәчүрүватқанлиқини тохтимай тәшвиқ қилип турған, шуниңдәк әтәй өзлириниң илғар, иҗабий вә яхши тәрәплирини көрситишкә һәркәт қилған болсиму, буниңлиқ билән бәрибир һәқиқи реаллиқни юшуруп қалалмиған.
Bjørn Engsland Әпәнди, өзиниң үрүмчидики төт күнлүк зияритидин алған тәсиратини хуласиләп мундақ деди:
"Сириттин қаримаққа иқтисат тәз йүксиливатқан, тинч бир җәмийәттәк көрүниду, әмма бу тиничлиқниң кәйнидә мустәбит реҗим тәрипидин җәмийәтниң әң инчкә һалқилириғичә орнитилған ғайәт күчлүк контроллуқни селивелиш қийин әмәс. Улар бизни зиярәт қилдурған орунлар, бизни көрүштүргән адәмләрниң һәммиси алдин тәйярланған вә өгитилгән болуп, биз яхши чүшинидиған вә көрүшни истигән әмили реаллиқниң өзи әмәс. " (Абдусәмәт)
Мунасивәтлик мақалилар
- Норвегийә "рафто фонди җәмийити" уйғур мәсилисигә изчил көңүл бөлмәктә
- Тамсиз түрмә (2)
- Қәһриман ғоҗамбәрди қазақистан мәдәнийәт мәркизиниң хитай вә уйғур дияридики зиярәти һәққидә тохталди
- Тамсиз түрмә (1)
- Б д т хитайда тән җазаси мәсилиси бойичә елип барған тәкшүрүш доклатини елан қилди
- Америка авам палатаси хитай түрмилиридики мәҗбурий әмгәкни әйибләйдиған қарар мақуллиди
- "Шәрқий түркистан азадлиқ партийиси" әзаси билән сөһбәт
- Тән җазасини тәкшүргүчи хадими, хитайда тән җазаси өзлүксиз давамлишиватиду, деди
- Б д т ниң тән җазасини тәкшүрүш бойичә алаһидә әмәлдари уйғур аптоном районида тәкшүрүш елип беришқа башлиди