'Obama bilen dalay lama uchrishishi we amérika xitay munasiwetliride yüksiliwatqan sürkilish' témisida maqala

Yéqinda xelq'araliq istiratégiye tetqiqat idarisining tor bétide obama bilen dalay lamaning uchrishishi we amérika ‏- xitay munasiwetliride yüksiliwatqan sürkilish' dégen témida bir maqale élan qilindi. Bu maqalini mezkur idarining tetqiqatchisi doktor selchuq cholaq'oghlu yazghan.
Muxbirimiz arislan
2010.02.24
Obama-Dalay-lama-sohbette-305.jpg Süret, 2010 - yili 18 -féwral küni, prézidént obamaning aqsarayda dalay lamani qobul qilip qizghin söhbet élip bériwatqan körünüshlerdin biri.
Süretni aqsaray teminligen.

Maqalide asasliqi amérika ‏- xitay munasiwetliridiki iqtisadi we siyasiy mesililer, tibet, teywen we sherqiy türkistan mesililirining ikki dölet munasiwetliridiki orni heqqide toxtalghan.

Amérikining xitay bilen bolghan tijaret tenglime istratégiyisi

Maqale mundaq bashlan'ghan: barak obama re'is bolup saylan'ghan 2009 ‏- yilining bashlirida amérika ‏- xitay munasiwetliri, jorj bush dewrige qarighanda téximu tereqqiy qilidighanliqi kütülüwatqan idi. Emma yéqinqi ikki ay ichide washin'giton we béyjing otturisidiki munasiwetler bezi siyasiy we iqtisadi mesililer sewebidin sürkilishke bashlan'ghanliqi körülmekte. Eslide yéqindin buyan ikki dölet munasiwetliride siyasiy mesililerdin köprek iqtisadiy mesililer aldinqi qatarda turghan idi. Bu yerde iqtisadiy we tijaret siyasetliride özgertish telep qilghan terep bolsa washin'giton. Amérikining 2008 ‏- yilidiki xitay bilen bolghan tijaritide 114 milyard dollar kémeygen. Re'is obamaning 2009 ‏- yili 11 ‏- ayda xitayda élip barghan tunji qétimliq ziyaritide eng köp otturigha qoyulghan mesile bolsa, tijarettiki kémeygen boshluqni toldurush, tengleshtürüsh toghrisida idi. Amérika bu boshluqni tengleshtürüsh üchün bezi xitay mallirigha baj qoydi yaki süpet tekshürüsh élip bérish arqiliq xitayning amérikigha mal éksport qilishni qiyinlashturdi.

Amérika yene, xitay puli yüenning qimmitini béyjing terep qesten töwen tutuwatqanliqini we amérika dollirigha qarighanda xitay pulining qimmitining kötürülüshige ruxset qilish kéreklikini otturigha qoymaqta. Yéqinda yene xitayda pa'aliyet qiliwatqan amérikining intérnét shirketlirige xitay da'irilirining cheklime qoyushi, her xil tosalghularni peyda qilishi ikki dölet munasiwetliride yene bir mesile peyda qildi. Bu xildiki iqtisadiy mesililerni hel qilishta ilgirilesh bolmay, ikki döletning siyasiy munasiwetlirimu elwette selbiy tesirge uchrashtin xali bolalmidi.

Maqalide yene, xitayning soda ‏- tijarette köplep mal import qilip bashqa döletlerdin az hejimde mal sétiwélish bilen döletler ara tijarette tengsizlik peyda qilghanliqi heqqide toxtilip mundaq déyilgen, xitaygha zamaniwi téxnika üskünilirini import qiliwatqan yaponiye we shimaliy koriye bilen, néfit we tebi'iy gaz import qiliwatqan rusiye we ottura sherq döletliridin bashqa pütkül döletler bilen xitay otturisidiki tijarette tengsizlik mewjut. Yeni xitay köplep mal sétip, u döletlerdin mal almay keldi. Xitay buning sayiside iqtisadiy jehettin kücheymekte. Xitay bilen tijaret qiliwatqan döletlerning köpinchisi soda ‏- tijarettiki tengsizlikni tengshesh üchün xitaygha telep sunmaqta. Shuningdek türkiyining 2008 ‏- yili xitay bilen bolghan tijaritide 15 milyard dollar tengsizlik bolghan. 2009 ‏- Yili 6 ‏- ayda xitaygha ziyaretke barghan türkiye jumhuriyiti re'isi abdullah gülning shu qétimqi ziyaritining asasiy meqsiti ikki dölet otturisidiki tijaretni tengleshtürüsh toghrisida idi.

Xitay bashqa döletlerning bu xil teleplirini qobul qilghan teqdirde özining iqtisadiy tereqqiyatidin waz kéchishke toghra kélidu. Shuning üchün bu xil telepler xitay tereptin qobul qilinmaydu. Xitay peqet iqtisad üchün emes, belki xitayning ichki muqimliqi jehettinmu sistémiliq bir iqtisadiy tereqqiyatqa éhtiyaji barliqini hés qilmaqta. Xitay texminen 20 yildin biri yilliqi ottura hésab bilen yüzde 8 ‏- 10 prsent örlesh ichide chong bir iqtisadi küch peyda qilmaqta. Shundaq qilip xitay kommunist partiyisi öz ichidin hökümetke qarshi qozghilish éhtimali bolghan ijtima'iy heriketning aldini almaqta. Emma xitayda hazir 800 milyon insan namrat yashaydu, shu sewebtin xitay izchil we muqim bir tereqqiyattin waz kéchelmeydighan siyasiy halgha keldi. Buning üchün dölet tewelikidiki shirketler payda tépilmisimu, hetta ziyan tartsimu istémalchilarni köpeytish üchün mehsulat ishlepchiqirishni dawam qilmaqta. Bu sewebtin xitay peqet siyasiy jehettin teywen, tibet we sherqiy türkistan'gha oxshash özining jan tomuri bolghan sezgür mesililerni otturigha chiqarghan we yaki otturigha chiqirish éhtimali bolghan döletlerning teleplirige qarita téximu diqqet bilen mu'amile qilmaqta.

Iran'gha qarshi émbargo yürgüzüsh mesilisi

Maqalide yene amérikining iran'gha qarshi émbargo yürgüzüshige xitayning qarshi chiqqanliqi heqqide toxtilip mundaq yézilghan: xitay we amérika otturisida eng muhim siyasiy kélishelmeslik bolsa, atom ‏- yadro programmisi sewebidin iran'gha yürgüzmekchi bolghan iqtisadi émbargo mesilisidur. Hazirghiche b d t xewpsizlik kéngishining 5 da'imiy ezasidin amérika, en'gliye we fransiye iran'gha iqtisadiy émbargo yürgüzüsh heqqide ching turghan bolsimu, bashqa ikki eza yeni rusiye we xitay buninggha qarshi chiqmaqta. Rusiye yéqinqi aylarda iran heqqide gherb döletlirini qollighan halda bir siyaset yürgüzüshke bashlidi. Buning bilen xitay yalghuz qaldi. Xitay hem siyasiy hem téximu muhimi iqtisadi sewebtin iran'gha qarshi émbargo yürgüzüshke qarshi chiqmaqta. Siyasiy jehettin xitay 2000 ‏- yili otturigha qoyghan 'tinchliq bilen yüksilish' pilani etrapida gherb dunyasi teripidin chetke qéqilghan we yaki étibargha élinmighan 3 ‏- dunya döletliride bir imtiyazgha ige bolush siyasiti yürgüzmekte. Bu siyasetning sayiside xitay hem dunyada siyasiy imtiyazini kücheytmekte, hem bu döletlerning iqtisadi shara'itliridin paydilinish pursitini qolgha keltürmekte.

Maqalide yene, xitayning iran'gha yürgüzülmekchi bolghan iqtisadi émbargogha qarshi chiqishining xitayning iqtisadi we siyasiy menpe'etige zich munasiwetlik ikenlikini bildürüp mundaq déyilgen, iran peqet siyasiy jehettin emes, belki iqtisadi menpe'et jehettinmu xitay üchün intayin muhim bir dölet. Énérgiyige eng köp éhtiyajliq bolghan xitay néfit éhtiyajining yüzde 11% pirsentini iran temin etmekte. Xitayning döletlik néfit shérkitimu irandiki bezi néfit sahelirini qollinish hoquqigha ige boldi. Xitay shirketliri iranda néfit ayrish zawutliri qurush we ishlitish imtiyazigha ige boldi. Bu sewebtin iran, xitay üchün hem istiratégiyilik bir énérgiye menbesi, hem muhim bir bazar. 2008 ‏- Yilidin bashlap 27 dölet eza bolghan yawrupa ittipaqining iran bilen bolghan tijaret puli 35 milyard dollar, xitayning yalghuz iran bilen bolghan tijaret puli 29 milyard dollar. Bu shara'itlar astida béyjingning téhran'gha qarshi b d t ning iqtisadi émbargulargha imza qilishi qiyindek körünmekte.

Xitayning émbargo sewebidin düch kélidighan néfit éhtiyajining se'udi erebistan teripidin temin étilidighanliqigha alaqidar, amérikining teklipi bolsa, peqet iqtisadiy jehettin xitayni yéterlik qana'etlendürelmidi.

Teywen'ge qoral sétish mesilisi

Maqalide yene, amérikining iran mesiliside xitayni maqul keltürüsh üchün teywen, tibet we sherqiy türkistan mesililirini otturigha chiqiriwatqanliqi heqqide toxtilip mundaq déyilgen: amérika iqtisadi mesililer we iran'gha qarshi iqtisadi émbargo yürgüzüsh mesililiride xitayni özige yéqinlashturush üchün sezgür nuqtilargha köz tikishni hés qilmaqta. Béyjing, musteqil teywen bilen aptonom rayon salahiyitige ige bolghan tibet we sherqiy türkistan heqqide intayin sezgür turmaqta we bu mesililerning xelq'ara sahede küntertipke kélishige qattiq qarshi chiqmaqta. Béyjing teywenning musteqilliqini élan qilishini bir urush chiqishning sewebi hésablimaqta we teywen hökümitige, xongkong we awminda ijra qiliwatqan 'bir dölette ikki xil tüzüm' siyasitini qobul qilish üchün bésim qilmaqta. Xitay teywenning xususen siyasiy we herbiy jehetlerde üchinchi döletler bilen küchlük munasiwet ornitishlirigha qarshi chiqmaqta. Bu nuqtida amérikining teywen'ge alte milyard töt yüz milyon dollarliq qoral sétish qarari iqtisadiy bir qarar bolupla qalmay, siyasiy qarar dep aldinqi qatargha chiqti. Bu shekilde washin'giton béyjinggha küchlük bir signal berdi.

Amérika xitaygha ikkinchi xil signalni, re'is obamaning 2010 ‏- yili 2 ‏- ayning 18 ‏- küni tibetning diniy we siyasiy lidéri bolghan dalay lamani qobul qilish bilen körsetti. Buning bilen birlikte, amérikining ilgiriki re'isi bushtin perqliq halda, obama, dalay lama bilen peqet gheyri resmiy shekilde uchrashti we axbaratchilarning bu uchrishishni süretke élishigha ruxset qilinmidi. Washin'gtonning xitaygha körsetken bu uchurigha xitaymu ölchemlik bir qarshiliq körsetti. Xitay, obama bilen dalay lama uchrishishi sewebidin amérikigha qarshi étiraz bildürüsh bilenla cheklinip, tehdit eks ettüridighan uslub qollanmidi.

Netijide, hazirqi amérika ‏- xitay munasiwetlirini tilgha alghanda, amérikining iqtisadi mesililer we iran heqqide özining pikirige yéqinlashturushni xalaydighan xitaygha qarshi sezgür nuqtiliri bolghan teywen we tibet mesililiri üstidin signal bergenliki chüshinishlik. Buninggha qarshi béyjingmu washin'gtonning bu signallirigha özini tutuwalghan bir shekilde qarshiliq körsetti we xitay munasiwetlik mesililerde özining pikirini saqlap kelmekte.

Hazirche bu qarshiliqlar nahayiti ölchemlik bir shekilde élip bérilmaqta. Bu jeryan ya ikki döletning kéliship qélishi bilen axirlishidu, yaki amérika we xitay öz pikirliride ching turidu we buning netijiside örlewatqan sürkilish téximu küchiyip krizisqa aylinidu.

Yuqiridiki awaz ulinishidin, bu heqtiki melumatimizning tepsilatini anglaysiler.

Pikir qoshung

Radi'oning ishlitish shertlirige asasen, pikirliringiz tekshürgüchiler teripidin testiqlinishi we muwapiq derijide tehrirlinishi tüpeyli, tor bette derhal peyda bolmaydu. Siz qaldurghan mezmun'gha erkin asiya radi'osi jawabkar bolmaydu. Bashqilarning köz qarishi we heqiqetke hörmet qilishingizni soraymiz.