Көзәткүчиләр хитайниң йеңи мәтбуат бәлгилимисигә гуман билән қаримақта

• Ихтияри мухбиримиз әркинниң бу һәқтики мәлумати
• Download story audio

Бир аял 2008 – йиллиқ бейҗиң олимпик логоси йенидин өтмәктә. AFP

Хитай һөкүмити 2008 -йили бейҗиңда өткүзүлидиған хәлқара олимпик мусабиқиси мәзгилидә чәтәллик мухбирларниң хитайдики халиған җайни саяһәт қилиш вә халиған кишиләр билән сөһбәт өткүзүшигә рухсәт қилиш һәққидики йеңи бәлгимисини 2007 - йили 1 - янивардин башлап рәсмий иҗра қилишқа башлиди.

Хитай мәркизи һөкүмитиниң йеңи бәлгилимисидә, чәтәллик мухбирлар олимпик йиғини җәрянида хитайдики халиған җайни саяһәт қилиш вә халиған кишиләр билән йәрлик даириләрниң рухситисиз сөһбәт өткүзүш әркинликигә игә болсиму, лекин мәзкур бәлгилимини иҗра қилиш 2008 - йили - 10 - айниң 18 - күнидин кейин бикар қилинмақчи. Көзәткүчиләр, йеңи бәлгилиминиң өткүнчи тәдбир болуп, йәрлик һөкүмәтләрниң бу бәлгилимини қайси дәриҗидә иҗра қилидиғанлиқиға гуман билән қаримақта.

Бәлгилимә йолға қоюлғандин кейинки дәсләпки зиярәт

Хитай дөләт ишлар кабинтиниң ахбарат ишханиси мәсули сәй ву, әгәр җуңгони чәтәл ахбарат вастилириға ечиветиш бәлгилимиси җуңгониң тәрәққиятиға пайдилиқ икәнлики испатланса вә җуңгониң хәлқара җәмийәт билән алақисини күчәйтишкә ярдими тәгсә, бу бәлгилимини өзгәртишкә һаҗәт қалмайдиғанлиқини билдүрди.

Көзәткүчиләрниң әскәртишичә, хитайниң йеңи ахбарат бәлгилимиси хәлқара олимпик комитетиниң олимпик мусабиқиси өткүзгүчи саһибхан дөләт, чоқум хәлқара мәтбуатлириниң шу дөләттә әркин хәвәр беришигә капаләтлик қилған болуши керәк, дәйдиған тәлипи астида чиқирилған болуши мумкин. Хитай һөкүмити йеңи ахбарат бәлгилимисини йолға қойған шу күни чәтәллик мухбирлар хитай компартийисиниң бурунқи баш секретари җав зияңниң катипи бав туңни зиярәт қилди. Җав зияң 1989 - йили тйәнәнмин вәқәсидә ағдурулғандин кейин, бав туң компартийә даирилири тәрипидин қолға елинған вә 8 йил түрмидә ятқан иди. Бу бав туңниң түрмидин чиққандин бери тунҗи қетим чәтәллик мухбирлар билән сөһбәт өткүзүшкә рухсәт қилиниши болуп һесаблинатти. У, сәйшәнбә күни радиомизға бейҗиң һөкүмити чәтәллик мухбирларниң өзини зиярәт қилишиға йол қоюп, "лекин мәмликәт ичидики мәтбуатларниң зиярәт қилишиға йол қоюлмиғанлиқини чүшәнмидим " дәйду. У, "мән чоң қуруқлуқтики мәтбуатлар чоқум зиярәт қилалайдиған болуши керәк, дәп қараймән. Лекин йеқинқи бир қанчә йилдин бери чоң қуруқлуқтики хәлқ гезити, шинхуа ахбарат агентлиқи, мәркизи телевизийә истансиси, гезитләр вә йәрлик мәтбуатлар бир қетим болсиму мени зиярәт қилип бақмиди. Бу бир әмәлийәт" дәп көрсәтти.

Йәрликниң бәлгилимини қанчилик иҗра қилиши муһим

Хитайдики чәтәллик мухбирлар мәзкур бәлгилимини қарши елишқа тегишлик илгириләш, дәп тәкитлисиму, лекин буниңға йәнила гуманлиниш позитсийиси тутмақта. Уларниң әскәртишичә, бу йәрдики түпки мәсилә йәрлик һөкүмәтләрниң бу бәлгилимини қайси дәриҗидә иҗра қилидиғанлиқидур.

Америка "һәптилик хәвәрләр" жорлиниң бейҗиңдики ишханисиниң мәсули малинда лю, "бу қарши елишқа тегишлик илгириләш болсиму, лекин бу йәрлик әмәлдарларға яхши чүшәндүрүлмисә, уни иҗра қилиш йәнила бир мәсилә болуп қелиши мумкин" дәйду. Йеңи бәлгилимидә чәтәллик мухбирлар хитайниң һәр қайси җайлирини саяһәт қилса яки шу җайдики бирәр кишини зиярәт қилмақчи болса, йәрлик даириләрниң рухситини елиш һаҗәтсиз. Лекин чәтәллик мухбирларниң әскәртишичә, хитай мухбирларниң сиясий салаһийити сәзгүр кишиләр яки өктичиләр шундақла уйғур аптоном райони вә тибәткә охшаш сиясий вәзийити сәзгүр җайларда зиярәт елип беришиға капаләтлик қилиш керәк.

Зиярәт қилинғучиларниң бихәтәрликигә капаләтлик қилғили болмайду

Лекин америка уйғур җәмийити кишилик һоқуқи программисиниң мәсули алим сейтоп, чәтәллик мухбирларниң у а р ға беришиға йол қойған тәқдирдиму, лекин зиярәт қилинғучиларниң бихәтәрликигә капаләтлик қилғили болмайдиғанлиқини билдүрди.

Ню - йорк вақти гезитиниң ишханисиниң мудири җосеп кан, әгәр хитай һөкүмити чәтәллик мухбирларниң улар халимайдиған хәвәрләрни беришини тосаймән дисә, һөкүмәтниң рәсмий бәлгилимилиридин сирт, мухбирларни чәкләйдиған нурғун баһанә - сәвәбләрни тапалайдиғанлиқини билдүрди. Лекин хитай һөкүмити чәтәл мәтбуатлириниң хитай тоғрисидики хәвәрлиридә хитайниң иҗабий тәрипи әкс әттүрүлгән хәвәрләрниң нисбити наһайити аз, дәп әйиблимәктә.

Хитай дөләт ишлар кабинти ахбарат ишханисиниң мәсули сәй ву, көп қисим чәтәл мәтбуатлирини хитай һәққидики хәвәрлиридә мәсулийәтсизлик қилмақта, дәп әйиблигән. Лекин хитайниң шинҗен шәһиридики интернет язғучиси җав дагуңниң қаришичә, чәтәл мәтбуатлириниң ахбарат принсипи хитайниңки билән охшимайду. Шуңа сәй вуниң тәнқиди асасиз. У, "әмәлийәттә бу йәрдики асасий мәсилә җуңго һәққидики сәлбий хәвәрләрниң көп болуши җуңгодики иҗтимаий зиддийәтләрниң үзлүксиз өткүрлишиватқанлиқидиндур " дәйду. Җав дагуң, хитай даирилирини чәтәллик мухбирларға әмәс, хитай пуқралириға тәлим бериш керәк, дәп қарайдиғанлиқини," җуңго даирилириниң чәтәл ахбарат органлириниң зияритини қобул қилған җуңго пуқралириға тәһдит салмаслиқи вә уларни контрол қилмаслиқини үмид қилди".

Хитай хәлқара чегрисиз мухбирлар тәшкилатиниң 2006 - йили 12 - айдики доклатида дуня буйичә түрмигә соланған мухбирлар сани әң көп дөләт, дәп елан қилинди. Чегирисиз мухбирлар тәшкилати 1998- йилдин бери һәр йили хитайни мухбирларға зиянкәшлик қилидиған дөләтләр тизимликигә киргүзүп кәлмәктә. (Әркин)