Meshhur xolléwud kino réjissori stéwén spiéelbérgning xitay re'isi xu jintawgha yollighan mektupi

• Muxbirimiz jümening bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Jüme küni fransiye agéntliqi, meshhur xolléwud kino réjissori stéwén spiéelbérgning xitay hökümitini sudan hökümitige bésim ishlitip darfurdiki qirghinchiliqini ayaqlashturushta jiddiy heriket qollinishqa chaqirip, xitay re'isi xu jintawgha yollighan mektupini ashkarilidi.

Stéwén spiélbérg xétide, xitay hökümitini sudan'gha bésim ishlitip birleshken döletler teshkilati tinchliqni saqlighuchi qisimlirining niza qaplighan darfur rayonigha kirishige sudan hökümitining maqulluqini qolgha keltürüshte heriket qollinishqa chaqirghan.

Pütün dunya, xitaydin insanperwerlik kütmekte

Dunyaning herqaysi jayliridiki kishilik hoquq teshkilatliri, xitay hökümitini sudan dölet armiyisini qoral bilen teminlidi, dep eyibligen we dunya olimpik komitétini xitayda ötküzülidighan 2008-yilliq olimpikni bayqut qilishqa chaqirghan idi.

Aldinqi ay spiélbérg xitay re'isi xu jintawgha yollighan xétide: "menmu xitayning sudan siyasitini özgertish we sudan hökümitige bésim ishlitip darfur rayonidiki qirghinchiliq qurbanlirini qoghdaydighan birleshken döletler teshkilati tinchliq saqlash qismining mezkur rayon'gha kirishte sudan hökümitining maqulluqini qolgha keltürüshke ündigen kishilerning chaqiriqigha awaz qoshimen" deydu.

Birleshken döletler teshkilatning sanliq melumatigha asaslan'ghanda, 2003 - yildin buyan darfur rayonida 200 mingdin artuq bigunah awam qirghin qilin'ghan we 2 yérim milyondin artuq adem makanliridin ayrilip musapir bolup ketken idi.

Xitay darfur rayonigha eng chong meblegh salghuchi bolup, bash shitabi washin'gton'gha jaylashqan "miras fondi jem'iyiti" (Heritage Foundation) ning 2007-yilliq doklatida: "béyjing sudanning énérgiye sahesige eng az dégendimu 3 milyard dollar meblegh saldi. 1990- Yillardin buyan xitayning sudan'gha salghan meblighining omumiy qimmiti 10 milyard dollargha yétidu" dep otturigha qoyulghan.

Xitay birleshken döletler teshkilati xewpsizlik kéngishige eza dölet we sudan'gha eng chong meblegh salghuchi dölet supiti bilen darfur rayonida 2003 - yilidin béri yüz bériwatqan zorawanliqni ayaqlashturushta öz tesir küchini ishletmidi dep eyiblinip kelmekte.

Stéwén spiéelbérgning xétining qisqiche mezmuni we mi'a farrow xanimning tesiri

Stéwin spiélbérg , 2008-yili xitayda ötküzülidighan olimpik yéghinning bedi'iy meslihetchisi. U natsistlarning yehudilar ustidin élip barghan irqiy qirghinchiliqi bash téma qilin'ghan "shindilér tizimliki" namliq kinogha rézhissorluq qilghan. Bu épik eser 1993-yili oskar mukapatigha érishken idi.

Xitay re'isi xu gha yollighan mektupida darfurda yüz bériwatqan wehshiyane iplasliqlarning irqiy qirghinchiliq ikenlikini eskertken spiélbérg: " qet'iy ishinimenki, insaniyetke qarshi jinayetlerning ichide irqiy qirghinchiliq eng éghiri. Shunga shundaq jinayetlerni ayaqlashturush üchün heriket qollinish dunya jama'etchilikige tewe her bir ezaning exlaqi we wijdani mes'uliyiti " dep yazidu.

U yene, töt yildin buyan sudanning darfur rayonida riyazet chékiwatqan awamning nidaliri we qalaymiqanchiliq heqqidiki doklat- xewerlerge yéqindin diqqet qilip kéliwatqanliqini we sudan hökümitining darfur siyasitining sépi özidin irqiy qirghinchiliq siyasiti ikenlikini qeyt qilip: "sudan hökümiti yürgüzüwatqan siyasetni qirghinchiliq dep sherhileshke qelbimde héch shek yoqtur" deydu.

Stewin spiélbérg xétide yene, xitayning darfur rayonidiki roli, sudan hökümiti bilen bolghan istratégiyilik we yardemchi‏- dostluq munasiwitini pütünley tonup yetkenlikini otturigha qoyidu we "men dunyaning herqaysi jayliridiki, xitay hökümiti choqum birleshken döletler teshkilatining darfurdiki qirghinchiliqini toxtitish heriketlirining küchlük himatchisi bolushi kérek, dep ishen'güchi kishiler bilen ortaq qarashta" deydu.

Halbuki, bu yil martta siyasiy pa'aliyetchi, dangliq sen'etkar mi'a farrow, stewen spi'elbergning 2008-yilliqi béyjing olimpik yighinigha bedi'iy meslihetchi bolup qatnashqanliqini qattiq tenqidligen, we "natsistlarning qirghinchiliqidin hayat qalghanlar heqqide höjjetlik filim ishlesh üchün, 1994-yili "Shoah(irqiy qirghinchiliq) fondi jem'iyiti" ni qurghan spiélbérg ependi xitayning darfurdiki qirghinchiliqni qollawatqanliqini bilmemdikina?" dep su'al qoyghan.

Farrow xanim, amérikiliq kino rijissorini, natsistlarning teshwiqat kino ishligüchisi we 1936-yilidiki bérlin olimpiki téma qilin'ghan "olimpiya" filimi bilen eslinidighan (Leni Riefenstahl)léni riénféntahlning hazirqi zamandiki wariyantigha aylinip qélishi mumkin dep agahlandurghan we " spiélbérg ependi béyjing olimpikining léni rinéféntahli süpitide tarixning töwen qatlimigha chüshüp qélishini xalamdu?" dégen.

Amérika awam palatasining xitaygha yollighan xéti

Uningdin bashqa, aldinqi hepte peyshenbe küni amérika awam palatasining yüzdin artuq ezasi birlikte imza qoyup xitay re'isi xu jintawgha xet yézip xitayni darfurdiki qan tökülüshni derhal ayaqlashturushqa qistighan idi.

Awam palata ezalirining mezkur xétide, eger xitay xartom rayonidiki ehwallada roshen bir yaxshilinish bolmisa olimpiktin ilgiri xitayning obrazigha tesir yétidighanliqi heqqide agahlandurush bergen, hemde tom lentos: " bu hemmimiz üchün bir exlaqi sinaq؛ eger xitay öz burchini ada qilmisa, menggü " qirghinchiliq olimpiki" ge sahibxan bolghan dep tonilidu" dep körsetken.

Wahalenki, xelq'ara olimpik komitéti xitaygha 2008-yilliq olimpik sahibxanliq hoquqini bérishtin ilgiri xitay béyjing terep musabiqe komitétining bash re'isi wang wey " biz dunya axbarat wastiliri xitaygha kelgende toluq axbarat erkinliki bérimiz , xitaygha qedem teshrip qilish aldida turghan olimpik yighini xitayning iqtisadi tereqqiyatini ilgiri sürüpla qalmastin, belki ma'arip, salametlik we kishilik hoquqni oz ichige alghan ijtima'iy muhitinimu ilgiri süridu" dégen. Emma, kishilik hoquq közetchisi tor bétide: "xitay hökümiti bu wedilirini aqlishi kérek" dep otturigha qoyulghan.

Uningdin bashqa, 30- april xelq'ara kechürüm teshkilati doklat élan qilip, xitay hökümitini 2008-yili ötküzülidighan olimpik yighinining ijtima'iy muqimliqini saqlashni kozur qilip turup jem'iyettiki öktichi küchlerni qattiq basturdi dep eyiblidi we olimpik yighinining xitaydiki téximu qattiq zerbe bérish ishlirigha tutruq bolghanliqini körsetken hemde xelq'ara kechürüm teshkilati, xitaydiki kishilik hoquq mesilisi jehette xelq'ara olimpik komitéti choqum 2008-yilidiki olimpik yighinigha qeder xitaygha bésim ishlitish kéreklikini bildürgen.

D u q mu xelq'ara olimpik komitétigha xet yazdi

Shuninggha munasip halda dunya Uyghur qurultiyimu xelq'ara olimpik komitétigha xet yézip xitayda künsayin éghirliship bériwatqan kishilik hoquq depsendichilikini misal qilip, 2008- yili xitayda ötküzilidighan olimpik yighinini bayqut qilish telipini otturigha qoyghan.

Bu heqte dunya Uyghur qurultiyi mu'awin re'isi dolqun eysa öz köz qarashlirini sözlep ötidu. Dolqun eysaning bildürüshiche, gerche, xelq'ara olimpik komitéti, xitayda ötküzilidighan olimpikini bayqut qilish yaki qilmasliq heqqide éniq bir meydanni ipadilimigen bolsimu, dunya Uyghur qurultiyigha jawab yézip xitaygha kishilik hoquqni yaxshilash xususida bésim ishlitish toghrisida wede bergen. (Jüme)