Чигрисиз мухбирлар : хитай ахбарат әркинликигә капаләтлик қилиш вәдисини орундимиди

• Мухбиримиз әркинниң бу һәқтики толуқ мәлумати
• Download story audio

Ч м т ниң баш сәкритари роберт менард (оңдин иккинчи), 2007 - йили 6 - авғустта, бейҗиңдики намайишта сөздә. General secretary of Reporters Without Borders Robert Menard (2nd R) speaks as he and three colleagues hold a demonstration across the street across from the Beijing Olympic organising committee's headquarters in Beijing, 06 August 2007. AFP PHOTO/Peter PARKS

Хитай мухбирлар һоқуқини қоғдиғучи хәлқара тәшкилатларниң ахбарат әркинликигә капаләтлик қилиш һәққидики бесимиға дуч кәлмәктә. Мәркизи франсийиниң париж шәһиридики чигрисиз мухбирлар тәшкилати дүшәнбә күни бейҗиңда ахбарат елан қилиш йиғини өткүзүп, хитай даирилирини келәр йили өткүзүлидиған бейҗиң олимпик мусабиқисиға қәдәр мухбирларниң әһвалини яхшилаш, ахбарат әркинликигә капаләтлик қилиш һәққидики вәдисини орундимиди, дәп тәнқид қилди. Төвәндә мухбиримиз әбу һәқтики мәлуматини диққитиңларға сунимиз.

Ч м т: хитай олимпикни гөрүгә еливалди

Чигрисиз мухбирлар тәшкилатиниң дүшәнбә күни бейҗиң олимпик мусабиқиси тәшкили комитетиниң хизмәт бинаси алдида өткүзгән ахбарат елан қилиш йиғини хитай даирилириниң рухситини алмай чақирилди. Мәзкур тәшкилатниң рәһбәрлиридин роберт менард, фернандо кастилло, рубина мөхриң, винсент бросселлар олимпикниң 5 һалқсиман симивули орниға 5 койзиниң рәсими чүшүрүлгән майкиларни кийип, хитай түрмисидики мухбирлар, интернет язғучилирини вә пикир әркинлик паалийәтчилирини қоюп беришкә чақирди.

Чигрисиз мухбирлар тәшкилатиниң баш катипи роберт менард баянатида " силәр олимпик мусабиқисиға охшаш зор тәнтәрбийә паалийитини хитай түрмисиниң көләңгүси астида өткүзсәңлар болмайду," дәп әскәртип, " даириләр бу мусабиқини гөрүгә еливалди. Һөкүмәтниң ' бир дуня, бир ғайә,' дегән шуари барғансири қуруқгәпкә айлинип қалмақта. Бу партийини ағдуруш әмәс, бәлки буниң әксинчидур. Лекин бейҗиң кишилик һоқуқни яхшилаш вәдисидә турмиди шундақла олимпик роһини кәмситишни давамлаштурмақта," дәп көрсәтти.

Хәлқара олимпик комитети нимә иш қилиду ?

Хәлиқаралиқ олимпк комитетиниң прәзиденти җаккуес роҗи вә аяли, хитай олимпик әмәлдариниң һәмралиғида. 2007 - Йили 6 - авғуст, бейҗиң International Olympic Committee (IOC) president Jacques Rogge (R) and his wife Anne are briefed by Chinese officials during a visit to Beijing, 06 August 2007.AFP PHOTO/Frederic J. BROWN

Чигрисиз мухбирлар тәшкилатиниң латен тилида сөзлишидиған районлар мәсули фернанду кастелло, хәлқара олимпик комитетиниң рәиси җәкс рогени бейҗиң даирилириниң олимпик роһиға хилап һәрикәт қиливатқанлиқини сүрүштүрүшкә чақирди.

Фернанду кастелло ахбарат елан қилиш йиғинида мундақ дәйду , "олимпик мусабиқисиға бир йил қалған болсиму, лекин хәлқара олимпик комитетиниң рәиси тәләп қилишқа тегишлик мәсилиләрни йәни түрмидики мухбирларни, интернет язғучилирини қоюп бериш, интернетни чәкләшкә хатимә бериш вә чәтәллик мухбирларниң әркин хәвәр беришигә капаләтлик қилиш қатарлиқларни һазирғичә тәләп қилмиди."

Хитай һөкүмити нимишқа вәдисидә турмайду ?

Америкида яшайдиған хитай мулаһизичи лю шавҗуй, хиитайниң вәдисини орундишиға тосалғу боливатқан мәсилиләр һәққидә тохтулуп, "хитайда ахбарат әркинлики йолға қоюлса, бир партийә диктатурлиқиға дәз кетиши мүмкин," дәп көрсәтти.

Лю шавҗуй, " ахбарат әркинлики яки учурни билиш әркинлики бу бир универсал қиммәт қаришидур. Бу инсанийәтниң мәсулийити, мәҗбурийити вә һоқуқиниң айрилмас бир қисими. Җуңгониң дөләт әһвалимиз охшимайду, дегәнлик әмилийәттә бир партийә диктатурлуқидин ибарәт бу әнгүштәрдин ваз кечишни халимиғанлиқтур. Шуңа улар бир партийә диктатурлиқида кишиләрни қанчилик алдиялиса, шунчилик алдаш йолини тутиватиду. Әгәр учур әркинлики йолға қоюлса, пуқраларни алдаш мумкинчилики қалмайду. Бу әһвалда бир партийә диктатурлуқи йимирилиши мүмкин. Шуңа ху җиңтав ахбарат әркинликигә әшәддий позитсийә тутмақта," дәп көрсәтти.

Ч м т бейҗиң олимпик мусабиқисини байқут қиламду ?

Хитай сақчилири, 2007 - йили 6 - авғустта, бейҗиңдики намайиш қилған вә намайишни зиярәт қиливатқан мухбирларни сорақ қилмақта. Beijing police (L) question foreign journalists, including an AFP reporter, who were covering a protest by an international press freedom group opposite the Beijing Olympic organising committee's headquarters in Beiijing, 06 August 2007. AFP PHOTO/Peter PARKS

Чигрисиз мухбирлар тәшкилатидики хадимлар бу йилниң башлири хитайниң тәклипигә бинаән бейҗиңни зиярәт қилғанда бейҗиң олимпик мусабиқисини байқут қилмайдиғанлиқини билдүргән.

Мәзкур тәшкилатниң мәсули венсент бруссели бейҗиңдики ахбарат елан қилиш йиғинида бу мәйданини йәнә тәкитләп, "әң муһими биз бу йәргә байқут қилиш үчүн әмәс, бәлки сияси мәһбусларни қоюп бериш, тор бәтлиригә киришни асанлаштуруш вә радио кашилисиға хатимә беришкә кәлгәнмиз," дәп көрсәтти.

Олимпик дуняға ечилиштики көзнәк

Радиомизға хитай компартийиси бейҗиң олимпик мусабиқисини һәйвә көрситиш мәқситидә өткүзмәкчи болғанлиқини тәкитлигән лю шавҗуй, лекин бу мусабиқә дуняниң диққәт нәзирини хитайда йүз бериватқан вәқәләргә тартиштики көзнәк болуп қалидиғанлиқини билдүрди.

У мундақ дәйду, " бурун компартийә дәрвазини тақивелип җаһан сорашни яхши көрәтти. Болупму ху җиңтавда бу хаиш техиму еғир. Бурун сестима дәрвазини тақивелишқа бағлинатти. Лекин олимпик у тақисиму тақиғили болмайдиған бир көзнәк болуп қалди. Әмди бу көзнәкни тақивелиш тәс, тақивалған тәқдирдиму пүтүн дуня сизниң нимә иш қиливатқанлиқиңизни көрүп туриду."

Хитай аз санлиқ милләтләргә қош өлчәм қолланмақта

Хитай һөкүмити бу йилниң башлирида бәлгилимә чиқирип, чәтәллик мухбирларниң хитайдики һәр қайси өлкә - аптоном районларни рухсәтсиз саяһәт қилиш вә йәрлик даириләрниң рухситисиз халиған кишиләр сөһбәт өткүзүш әркинлики болидиғанлиқини вә бу бәлгилимә 2008 - йили 10 - айниң 18 - күнигичә йолға қоюлидиғанлиқини билдүргән иди. Лекин хитай ташқий ишларминистирлики германийиниң бейҗиңдики бир мухбири билән йәнә бир америка мухбириға бу йил 4 - айда тибәтни зиярәт қилғанлиқи үчүн агаһландуруш берип, уйғур аптоном райони билән тибәт бәлгилимидики районларға кирмәйдиғанлиқини тәкитлигән.

Лю шавҗуй хитай даирилирини бу мәсилидә қош өлчәм қоллунуш билән әйиплиди. У, "улар қош өлчәм қолланмақта. Хәнзулар райониға бир хил өлчәм, аз санлиқ милләтләр райониға йәнә бир хил өлчәм қоллунуш бу пүтүнләй алҗиғанлиқтур. Әгәр җуңго аталмиш көп милләтлик, иттипақлашқан бир дөләт болса, һәммә йәргә охшаш муамилә қилиш лазим. Мәркизи һөкүмәт бу бәлгилимини аз санлиқ милләт районлириғиму қоллиниши керәк," дәйду.

Чигрисиз мухбирлар тәшкилатиниң бейҗиңда ахбарат елан қилиш йиғини өткүзгән 4 кишилик гуруппидики рубина мөхриң, мухбирлар һоқуқини қоғдиғучи мәзкур тәшкилатниң австирйилик муавин президенти. Мөхриң, ахбарат йиғинида "хитай һөкүмити һәммә адәмни җүмлидин бизниму өткән 1 - айда хитайни зиярәт қилған вақтимизда колдирлатти. Улар бизгә бәргән вәдисиниң һич биридә турмиди," дәп көрсәтти. (Әркин)