Xitay aliy sot mehkimisi ölüm jazasini tekshürüp békitish hoquqini qayturiwalidu

• Muxbirimiz arzuning bu heqtiki toluq melumati
• Download story audio

Ghulja weqesidiki asasliq shexslerning biri abduxélil abdumijit 2000-yili 15- öktebir türmide öltürülgen.

Xitay aliy sot mehkimisining mu'awin bashliqi wen éshiyang bu hepte béyjing tebi'iy pen we téxnika uniwérsitétida sözligen nutqida, aliy sot mehkimisining ölüm jazasini tekshürüp békitish hoquqini qayturiwalidighanliqini bildürdi. U aliy sot mehkimisining ölüm jazalirini bir terep qilidighan üch jinayi ishlar sotini tesis qilip, ölüm jazasini tekshürüp békitish jeryanida bashqa organlarning arilishishining aldini alidighanliqini éytti.

Xitay metbu'alirining xewirige qarighanda, wen éshiyang xitayning ölüm jazasini bikar qilish heqqidiki bésimgha uchrawatqanliqini étirap qilghan. Emma u xitayda hazirche ölüm jazasini bikar qilmaydighanliqini bildürgen. Melumatlargha qarighanda, eger ongushluq bolghanda, ölüm jazasini tekshürüp békitish hoquqi kiler yilining aldinqi yérimida aliy sot mehkimisige ötküzilidu.

Naheq délolar üzülmey pash bolmaqta

Bu yil xitayda arqa- arqidin naheq, xata késilgen chong délolar pash bolup, jem'iyette xitayning ediliye séstimisgha guman we naraziliqlarni peyda qilghan idi. Bu délolar ichide, ayalini öltürüsh jinayiti bilen qarilinip, 15 yil türmige tashlan'ghan yüshyanglinning délosi, bir ayal kütküchini öltürüsh jinayiti bilen ölüm jazasi ijra qiln'ghan ting shingshenning délosi qatarliqlar bar. Kiyin, bu ikki déloda öltürülgen dep qaralghan ayallarning saq- salametliki melum bolghan. Bu xil naheq délolar xitaydiki qiynap iqrar qildurush we ölüm jazasini békitish hoquqining töwenge bérilishining selbiy tereplirini échip bergen idi.

Amérika merilen uniwérsitéti siyasiy qanun fakoltétining proféssori chyo xungda ependi, aliy sot mehkimisining ölüm jazasini bir terep qilish üchün üch sot tesis qilghanliqi, xitayda ölüm jazasi bérilidighanlar sanining köplikini körsitip béridighanliqini bildürdi. U yene aliy sot mehkimisi ölüm jazasi bérishni tekshürüp békitish hoquqini qayturiwalghan teghdirdimu, ölüm jazasi bérish jeryanining adilliqigha kapaletlik qilishning teslikini körsetti:

" Xitay sot mehkimiliride mewjut bolghan eng chong mesile, uningda gumandarlarni xelq sotchiliri emes, xelq sot mehkimisi sotlaydu. Shunga délolar yenila sot komitétining qolidin ötidu. Bundaq bolghanda bashqa orunlarning arilishishini tosup, adilliqqa kapaletlik qilmaq tes. Shunga xitayda ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlarning sani bekla köp. Uning üstige, adwokatlar buni tekshürelmeydu".

Xitayda hetta chiriklik, xiyanetchilik qatarliq zorawansiz jinayetlerni sadir qilghanlarghimu ölüm jazasi bérilidu. Ölüm jazasi bérishke bolidighan bundaq jinayetlerdin xitayda 67 si bar. Buningdin sirt, xitayning ediliye sistémisi ishenchilik emes.

Ikki qétim bérip, ikki qétim tartiwélish

Xitay hökümiti 1970 - yili " küresh qilish, tenqid qilish we özgertish herikiti" élip barghan mezgilde, herbiy idare qilish organliri ölüm jazasi bérish hoquqini nahiye we polik derijilik hökümet organlirigha chüshürgen. Eyni waqitta, Uyghur élide sotsiz we soraqsiz nurghun kishiler ölümge höküm qilin'ghan idi.

1979- Yili xitay yéngi " jinayi ishlar qanuni" , " jinayi ishlar erziyet qanuni"kni élan qilip, ölüm jazasini bérish we tekshürüp békitish hoquqini aliy sot mehkimisige ötküzüp bergen. Emma töt yildin kiyin, xitay " jinayi ishlargha qattiq zerbe bérish herikiti" ni bashlap, shundin kéyin ölüm jazasi höküm qilish we tekshürüp békitish hoquqini yene ölke derijilik sot mehkimilirige chüshürüp bergen.

Amérikida qanun ilmide doktor asprantliqida oquwatqan alim séyitof ependi, ölke derijilik sot mehkimilirining ölüm jazasi bérish we tekshürüp békitish hoquqi bolghanda, naheq, xata késilgen délolarning köp bolidighanliqini bildürdi.

Alim séyitof ependi yene, xitay aliy sot mehkimisining ölüm jazasini tekshürüp békitish hoquqini qayturiwélishi ijabiy bir qedem bolsimu, biraq bu arqiliq, sotning musteqilliqi we adilliqigha kapaletlik qilishning mumkin emeslikini tekitlidi.

Xitayda 67 türlük jinayetke ölüm jazasi bérilidu xelq'ara kechürüm teshkilati xitaydiki kishilik hoquq we ediliye sistémisining weziyitige intayin köngül bölüp kéliwatqan teshkilatlarning biri. Xelq'ara kechürüm teshkilati bu yil 4 - ayda xitaydiki ölüm jazasining éghirliqi heqqide mexsus doklat élan qilip, xitayda ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlar sanining dunyaning bashqa jayliridiki barliq ölüm jazasigha höküm qilin'ghanlar sanining yighindisidinmu köp ikenlikini bildürgen idi.

Xelq'ara kechürüm teshkilatining londondiki asiya ishlirigha mes'ul xadimi ben kardérs xitayning qanunida ölüm jazasi bérishke bolidighan jinayi qilmishlarning türining köpliki, sotning adil bolmasliqi qatarliqlarning xitayda ölüm jazasining köp qollinilishini keltürüp chiqiriwatqanliqini bildürüp mundaq dédi:

"Xitayda hetta chiriklik, xiyanetchilik qatarliq zorawansiz jinayetlerni sadir qilghanlarghimu ölüm jazasi bérilidu. Ölüm jazasi bérishke bolidighan bundaq jinayetlerdin xitayda 67 si bar. Buningdin sirt, xitayning ediliye sistémisi ishenchilik emes".

U yene, xitaydiki " jinayi ishlargha qattiq zerbe bérish herikiti" , sot mezgilining qisqa bolishi we ediliyining musteqil bolmasliqi qatarliqlarning xata we naheq délolarning keltürüp chiqiriwatqanliqidin endishe qiliwatqanliqini ipadilep, xitay hökümitini ölüm jazasini bikar qilishqa chaqirdi.

Chiyuxungda ependi we alim séyitof ependi, xitay hökümitining bashqa medeniy ellerge oxshash, aldi bilen zorawanliq heriket élip barmighan kishilerge bérilidighan ölüm jazasini bikar qilishi kéreklikini körsetti. (Arzu)